Елорда қауіпсіз қалаға айналып жатыр. Қалай?

Астанада жасанды интеллектке негізделген жаңа жобаның пилоттық кезеңі басталды. Бас прокуратура мен Ішкі істер министрлігі қолға алған ЖИ-моделі көшедегі қылмыстардың алдын алуға бағытталған, деп хабарлайды Caravan.kz медиа порталы.

Жоба соңғы 10 жылдағы мәліметтерді сараптай отырып, қылмыс жиі тіркелетін аймақтарды болжайды және сол жерлерде алдын алу шараларын күшейтеді. Бұл тәсіл полицияның жұмысын тиімді етуге, олардың әрекет ету жылдамдығын арттыруға және қаланың инфрақұрылымын жақсартуға мүмкіндік береді. ЖИ-модель алдағы уақытта қылмыстық қатерлерді болжайтын және қоғамдық қауіпсіздікке талдау жасайтын арнайы орталықтың бір бөлігіне айналмақ.

Жобаның техникалық күші мықты. Ол үлкен деректерді өңдеп және машиналық оқыту алгоритмдері арқылы жүзеге асады. Жүйе қылмыстардың уақыты, орны, түрі мен басқа да мән-жайларын қамтитын мәліметтерді жинап, талдайды.

2015–2024 жылдар аралығында Астанада 150 мыңға жуық көше қылмысы тіркелген. Оның 45 пайызы – ұрлық, 30 пайызы – бұзақылық, 15 пайызы – тонау, ал қалған 10 пайызы – басқа құқық бұзушылықтар. Бұл мәліметтер полиция хаттамаларынан, бейнебақылау камераларынан, тұрғындар шағымдарынан және басқа да дереккөздерден алынады. Алгоритмдер осы деректерді талдай отырып, географиялық, уақыттық және әлеуметтік факторлар арасындағы байланыстарды анықтайды. Мәселен, халық тығыздығы, жарықтандыру деңгейі, сауда орталықтары мен демалыс орындарының болуы, маусымдық және тәуліктік заңдылықтар ескеріледі.

Талдаудың нәтижесінде жүйе 500 метр радиуста қылмыс болу ықтималдығын 85% дәлдікпен болжай алады. Бұл ақпарат күн сайын жаңартылып отырады, осылайша патрульдеу бағыттарын шұғыл өзгертуге мүмкіндік туады. 2024 жылы Астанада 2500 полицейлік патруль жұмыс істеп, қаланың 70 пайызын қамтыған. Дегенмен, ресурстар тең бөлінбегендіктен, барлық көше қылмыстарының 40 пайызы қаладағы 15 пайыз ғана аумақта тіркелген. Бұл халық тығыз, бірақ инфрақұрылымы әлсіз аудандар. ЖИ-модель осы теңсіздікті жоюды көздейді, яғни полиция күштерін нақты қауіп аймақтарына шоғырландыру. Пилоттық кезеңнің алғашқы айында жүйе 120 қауіпті нүктені анықтады, оның 80 пайызы расымен де қылмыс жиі орын алатын жерлер болып шықты.

Жоба қалалық инфрақұрылыммен де тығыз байланысты. Жергілікті әкімдіктер жүйенің деректеріне сүйене отырып, қауіпсіздікті арттыру шараларын жоспарлай алады. 2023 жылы Астанада 3000 бейнекамера орнатылып, қоғамдық орындардың 60 пайызы бақылауға алынған. Алайда, тек 30 пайызы ғана бет-әлпетті тану функциясымен жабдықталған, бұл олардың тиімділігін шектейді. ЖИ-модель камераларды дұрыс орналастыруға көмектеседі, яғни нақты қауіп төнетін аймақтарға басымдық беріледі. Сонымен қатар, жүйе қылмыстардың 65 пайызы жарығы нашар жерлерде жасалатынын көрсетті. Осы дерек негізінде, 2025 жылы әкімдік қалаға қосымша 1500 көше шамын орнатуды жоспарлап отыр. Сарапшылар бұл қылмысты 10–15 пайызға дейін азайтуы мүмкін деп болжайды.

Жобаның экономикалық тиімділігі де ескерілуде. 2024 жылы Астананың қоғамдық қауіпсіздікке бөлген бюджеті 25 миллиард теңгені құрады. Соның 40 пайызы полиция шығындарына, 30 пайызы техникалық жабдықтарға, 20 пайызы инфрақұрылымды жақсартуға жұмсалған. ЖИ-модель патруль бағыттарын оңтайландыру арқылы бұл шығындарды 15 пайызға қысқартып, жылына шамамен 1,5 миллиард теңге үнемдеуге мүмкіндік береді.

Сонымен қатар, 2026 жылға дейін көше қылмыстарының деңгейін 20 пайызға азайту болжанып отыр. Ал бұл 2023 жылы тіркелген 8 миллиард теңге көлеміндегі экономикалық шығындарды, яғни азаматтардың материалдық шығыны мен тергеу шығындарын айтарлықтай қысқартуға сеп болады.

Жүйені енгізуде бірқатар қиындықтар бар

Біріншісі-деректер сапасы. Соңғы 10 жылдағы полиция хаттамаларының 20 пайызында қате координаттар немесе дұрыс көрсетілмеген уақыт сияқты дәлсіздіктер кездеседі. Бұл модельдің дәлдігін төмендетіп, деректерді тазартуға қосымша жұмыс қажет етеді.

Екіншісі-жеке деректерді қорғау мәселесі. Жүйе бейнебақылау және басқа да дереккөздер арқылы азаматтардың қозғалысын бақылайды. Бұл құпиялыққа қатысты сұрақтар туындатып отыр. 2024 жылы Қазақстанда мемлекеттік базалардан дерек ұрлану бойынша 12 оқиға тіркелді. Сондықтан жүйеге қолжетімділікті қатаң бақылау өте маңызды.

Үшіншісі-адами фактор. Көптеген полицейлер дәстүрлі жұмыс тәсілдеріне үйреніп қалған. Сондықтан 2025 жылы ІІМ 1000 қызметкеріне ЖИ-модельмен жұмыс істеу бойынша арнайы оқыту өткізуді жоспарлап отыр.

Жобаның әлеуметтік қырлары да назарда. ЖИ-ге тым сеніп кету жалған қауіпсіздік сезімін тудыруы мүмкін. Азаматтар жеке қауіпсіздікке жауапкершілікті тек технологияға артып қоймауы керек. Сонымен қатар, полицияның нақты аудандарда жиі жүруі сол жерлердің «қауіпті» деген бедел қалыптастыруы ықтимал, бұл өз кезегінде тұрғындар мен кәсіпкерлер үшін жағымсыз әсер береді. 2023 жылы Астанадағы «қылмысы көп» аудандардың тұрғындарының 25 пайызы өз мекенжайының беделіне реніш білдірген. Бұл мәселені шешу үшін прокуратура тұрғындармен түсіндіру жұмыстарын жүргізіп, ЖИ жүйесінің мақсаты — алдын алу, ал кемсіту емес екенін түсіндіруді көздеп отыр.

Халықаралық тәжірибе мұндай бастамалардың нәтижелі болатынын көрсетеді

2018 жылы Лос-Анджелес полициясы PredPol жүйесін енгізіп, қылмыстарды 70-80% дәлдікпен болжады. Нәтижесінде, екі жыл ішінде ұрлық 7%, ал тонау 5% азайды. Лондонда 2020 жылдан бастап камералар мен ЖИ-талдау жүйесі біріктіріліп, көше қылмысы 12% төмендеді. Бірақ бұл жобаларда алгоритмдердің белгілі бір әлеуметтік топтарға қатысты әділетсіздік танытуы байқалған. Табысы төмен аудандар жиі күдік астында қалып, әлеуметтік теңсіздік тереңдей түсті. Астанадағы жүйе мұндай тәуекелдерге қарсы тұру үшін арнайы түзету механизмдерін енгізген: мысалы, болжамдардың әртүрлі аудандарға теңдей бөлінуі.

Астанадағы жоба сәтті болса, оны кеңейту жоспарда бар. Пилоттық кезең 2025 жылдың маусымына дейін жалғаcты. Содан кейін жүйе Алматы мен Шымкентте енгізілмек. Бұл қалаларда көше қылмысы деңгейі Астанаға қарағанда 1,5 есе жоғары. 2023 жылы Алматыда 90 мың, Шымкентте 60 мың көше қылмысы тіркелген. Жобаны кеңейтуге арналған жалпы бюджет — 10 миллиард теңге. Оның 60 пайызы техникаға, 30 пайызы мамандарды оқытуға жұмсалады. Прокуратураның есебінше, 2027 жылға қарай жүйе Қазақстандағы ірі қалалардың 70 пайызын қамтып, ел бойынша көше қылмысын 25 пайызға азайта алады.

Қорытындылай келе, «Уличная преступность» ЖИ-моделі — Қазақстандағы қоғамдық қауіпсіздік жүйесін цифрландыру жолындағы маңызды қадам. Бұл бастаманың табысты болуы деректердің сапасы, құпиялылықты сақтау, кадрларды дайындау және қоғамның қолдауына тікелей байланысты. Жоба сәтті жүзеге асса, Қазақстан өзге елдерге де үлгі бола алады. Технология арқылы қылмыстың алдын алып, адамдардың өмір сапасын жақсартуға болатынын дәлелдеп.