31 мамыр – Саяси қуғын-сүргін және ашаршылық құрбандарын еске алу күні. Осыған орай тауқымет көрген ата-бабаларымызды еске алу дәстүрін осымен 28 жыл қатарынан ел болып ұстанып отырмыз.
XX-ғасырдың бірінші жартысында Кеңес үкіметінің жүргізген "шаш ал десе, бас алатын" саясаты салдарынан қуғын-сүргінге ұшырап, мыңдаған зиялы жазықсыз жалаға ілікті. Одан қалды Кеңес үкіметінің шолақ саясатының салдарынан бірнеше қайтара болған аштықтан халық миллиондап мерт болды, саяси себептермен Қазақстанға өзге ұлт өкілдері жер аударылды, қаншама адам Қазақстан жерінде саяси лагерьдердің тұтқынына айналды.
Өткен ғасырдағы бұл саяси кезең елге, халыққа, бүтіндей бір әулетке, тұтастай отбасына қайғы мен қасірет алып келген ауыр жылдар. "Халық жауын анықтау" саясаты салдарынан Қазақстанда 125 мың адам қуғынға ұшырап, 25 мың зиялы ату жазасына кесілген. Онымен қоса, қазақ зиялыларының жары, балалары, отбасы қуғынға ұшырады. Қазақстанда бұл саяси кезеңнің салдарын сезінбеген, ауыртпалығын арқаламаған отбасы елде ілеу де біреу. Қуғын-cүргіннің қасіретін тартқан әулеттер арасында анамның ата-әжесі, елге танымал Жұмат пен Жанбике Шаниндер де бар.
Жұмат Шанин – қазақтың тұңғыш режиссёрі, тұңғыш актёр, драматург. Ұлттық қазақ театрының ғана емес, қырғыз кәсіби театрының ірге тасын қалаған тұлға. Қарап отырсам, 1926 жылы Ұлттық қазақ театрын құрған сәтте Жұмат Шанин бар болғаны 34 жастағы азамат. Осы аралықта қазақ драматургиясының дамуына зор үлес қосып, алғашқы кәсіби актёрлерін дайындауға барын салған ұстаз. Тіпті, театр өнерін кәсіби тұрғыдан шыңдау мақсатында "Мемлекет театрының артистері" (1927 жылы), "Қазақстан мемлекеттік театры" (1928 жылы), "Театр тарихынан" (1931 жылы), "Сахна техникасын меңгерейік", "Сахнада шындықты тану" (1935 жылы) атты әр жылы баспасөз бетінде мақалалар жариялаған. Не деген ірілік?!
Ал Жанбике Шанина өнер майталманының жары ғана емес, Жұмат Шаниннің өнер жолындағы үзеңгілесі. Ол қазақтың сахна өнерінің қалыптасуы кезеңінде Жұмат Шанинмен бірге қызмет етіп, ұлттық театрдың дамуына өз үлесін қосқан тұлға. Жанбике Шанина — Мұхтар Әуезовтың "Қарагөз" спектаклінде басты рольді сомдаған, ұлттық театр репертуарындағы басқа да спектакльдерде көптің көзайымына айналған алғашқы кәсіби театр актрисаларының бірі. Мәскеудегі онкүндікке барар жолда сәбиінің шетінегеніне қарамастан, Жұмат пен Жанбике Шаниндер қазақ театры, қазақ өнерін дамыту жолында барын салған тұлғалар.
Бірақ Мәскеудегі онкүндіктен кейін Жұмат Шанинге жала жабылып, "халық жауы" деген айып тағылып 1937 жылы тұтқынға алынып, 1938 жылы өлім жазасына кесіліп, үкім шыққан күні ату жазасы орындалған. Жұмат Шаниннің есімі бұл жаладан тек 1958 жылы ақталды.
Ал Жанбике Шанина "халық жауының әйелі" деген айыппен тұтқынға алынып, АЛЖИР — Ақмола лагерінде 8 жылға жуық мерзімге қамауға алынған. Жанбике Шанинаның адал есімі жалған жаладан тек 51 жыл өткеннен кейін ғана 1989 жылы толығымен ақталды.
Реті келгенде айта кетейін, кейінгі жылдары ел Президентінің тапсырмасымен құрылған Мемлекеттік комиссия қуғын-сүргінге қатысты 600 мың құпия істі ашып, бұл құжаттарды зерттеу орталығына өткізгені жайлы ақпаратты мәлімдеген еді. Демек, қуғын-сүргінге қатысты алда тың ақпараттың ашылары сөзсіз.
