Оңтүстікке есім-сойы жақсы таныс қаламгер Сая Қасымбекпен әңгімеміз ә дегеннен-ақ әдебиет пен тарихтың төңірегінде өрбіді. Тарихи кезеңдердің шаң жұтқан жолдарын шығармаларында қайта тірілтіп жүрген драматург бұл жолы шығармашылық ізденісін ғана емес, өз өміріндегі ауыр белестерді де еске алды. Әңгіме арасында бүгінгі жастар жайлы толғанысы да қозғалып, көңілдің қалтарысындағы көп сыр бетін ашты. Осылайша, біз бір сұхбаттың аясында бір адамның тағдырын, бір ұлттың өткені мен бүгінін қатар сезінгендей болдық.

– Сая ханым, соңғы кездері Тұран даласы туралы жиі жазып жүрсіз. Осы «Тұран» сөзін көп қолданғанымызбен, оның қайдан шыққаны туралы пікір көп. Бұл парсылардан қалған ба, түркілерден қалған ба, түп-төркіні қайдан шыққан сөз?

– Көп адам Тұранды ұлт деп қабылдайды. Бұл қате түсінік. Тұран, ол – аймақ. Мәселен, Қазақстан мемлекеті деген географиялық картада белгілі бір орын бар. Сол біздің Қазақстанның көнедегі географиялық картадағы орны Тұран деп аталған. Көне тарихты үңіліп отырып зерттесеңіз Түріктердің, яғни Түркілердің әу баста пайда болғаны белгілі. Қазір сол дәлелденіп жатыр. Мысырмен іргелес Шумерлерден келген Турк халықтары деген бар. Ал енді қазір Олжас Сүлейменов ағамыз солардың барлығы түрік халықтары болғанын дәлелдеуде. Әлем үздіксіз көшеді. Киіктер қалай қоныс аударса, адамзат та солай қоныс аударып отырған. Қаншама нәсілдер, қаншама ұлттар өткенімен бір қызық жері Тұран өлкесінде тек түрік нәсілді ұлт мекендегені іліми түрде дәлелденіп жатыр. Қазір тарихқа деген қызығушылық қайта оянды. Бүгінгі жастар «біз кімбіз?» деген сұраққа үңіле бастады. Саналысы, парасаттысы әрине. Мысалы, Қарахан мемлекетінің кезінде Ер Тоңға мемлекеті деп аталғанын көбісі біле бермейді. Оны көнеде «Афрасиаб» деп атағанына да көп адам мән бере бермейді. Осылай қазбалап келе берсеңіз, біздің тарихымыздың қаншалықты білімді, іліми жетілген жоғары өркениетті мемлекет болғанын білеміз.

– Бүгінгі жастардың тарихқа қызыға бастағанын айтып өттіңіз. Осы жастар арасында шетелде оқып, сонда жұмыс істеуге қалып кететіндер көп. Оларға көзқарасыңыз қалай?

– Пышақ кесті қарсымын дей алмаймын. Пайғамбарымыздың өзі: «білім іздеп Қытай ас» деген. «Қытай ас» деген балама сөз. Әлемнің түкпір-түкпірін аралап, ілім-білім жинау керек. Алайда, сол жинаған білімді Отаныңа, кіндігің түскен топырағыңа әкеп құй, пайдаңды тигіз. Соны ғана толыққанды азамат деп есептеймін. Ал енді бізден, өзінің туған Отанынан жиған-тергенін шетелге апарып іске асыратындарға жат мемлекет шынашақтай ғана ақы төлеп, батпандай жағын өз елінің мүддесіне пайдаланады. Ол солай болуы да керек заңдылық. Ал, енді сенің өз туған өлкеңнен алған біліміңді өзге елдің мүддесіне жұмсағаның қаншалықты азаматтық арыңа сәйкес болар еді? Бұл өте маңызды сұрақ.

«Отан – отбасынан басталады», «Тәрбие – тал бесіктен» дейміз. Бұл да тізесі шыққан сөз шығар, бәлкім. Дегенмен, расында да маңызды сөз. Ата-ана баланың туған топырағына деген махаббатын оята білсе, ана сүтінен алған нәрін ата топырағына қайтаруға жанталасар еді. Бізде сол жетіспей жатыр. Ақшамен қызықтыратын мемлекеттердің өзінің тума таланттары сирек болады. Олар көбіне шетелден келген таланттарды пайдалану арқылы өздерінің өркениеттерін дамытып отыр. Сонда бізден кеткен таланттардың бәрі өзге өркениеттің іліми құлы болып отыр.

– Жасыратыны жоқ, қазіргі мектеп бағдарламаларында, кітаптарда сторитейлинг (оқиғаны баяндау тәсілі) аз. Оның орнын сандар, даталар басып алған. Сан бүгін жатталып, ертең ұмытылып кетуі бек мүмкін ғой. Қалай ойлайсыз, мектеп бағдарламаларымен оқушылар Қазақстан тарихын қаншалықты дұрыс меңгеріп жүр?

– Кеңес Үкіметінің бізге бергені мен алғаны тепе-тең. Ол біздің сауатымызды арттырғанымен, халқымызды жойды. Мен сол уақыттарда оқыдым. Біздің кезде емтиханда үш-ақ сұрақ келетін. Бірақ, қандай сұрақ келетінін білмегендіктен, бір кітапты тұтастай жаттап алатынбыз. Сол жаттап алғанның кемінде елу пайызы миыңда қалады. Ал енді Тәуелсіздіктің білімге келтірген орасан бір минусы осы жүйені бұзып, тест енгізіп қойғаны болды. Бір сұрақта бес жауап. «Тисе терекке, тимесе бұтаққа» деп бір жауабын белгілей салады. Қазір немерелерімнің кітабын оқысам шошимын. Неше түрлі сөздер, неше түрлі тақырыптар... Біздің кезімізде баланың өсу деңгейіне қарай, соның жасына сәйкес тақырыптар қоятын. Қазір бірінші сыныптың оқушысы геометрияны оқиды деген не масқара? Өзім жетіншіден бастап геометрияны оқысам да аса түсінбей кеткенмін. Олар баланы білімді қылып жатырмыз деп ойлайды. Бұл керісінше баланың миын роботтандыру. Ол дегеніміз, бала миын мәңгүрттендіру. Сіз айтпақшы, құрғақ сандарды жаттатып, сол сандар миында ұшып қонып жүреді. Меніңше, тестті жоймайынша балалар білімді болады деп ойламаймын. «Жарып» шығып жатқан балалар, ол – тума таланттар деп түсінемін.

– Театр өнерінің тарланы Жұмат Шаниннің 95 жылдығы қарсаңында «Атжалман ғасыр» пьесасын жаздыңыз. Осы еңбегіңіз арқылы қазақ интеллигенциясының теперішін көрсеткіңіз келді. Сахналанған сәтіне, премьерасына куә болған едік. Алайда, кейіннен «бұл тарихқа сәйкес келмейді» деп сізді сынағандар да болды. Бұл туралы не дейсіз?

– Олар менің жеке басыма ренжулі адамдар. Бірақ, адамға ренжіп оның шығармашылығына тиісу әлсіздік шығар. Сондықтан оларға әлі күнге дейін жауап бермегенмін. Мен «Атжалман ғасыр»-ды Жұмат Шаниннің бел немересі Болат Шанин мен Жанат Шанинаға алдын-ала электронды нұсқасын жіберіп, олардың оң бағасын алғанмын. Премьераға да арнайы келіп көріп, көрермен алдында сөз сөйлеген. Оның сахналық шешіміне де қарсы болған кісілер болды. Сахнада Қазақстанның территориясы тұрады. Соның үстінде Ежов, Голощекин бәрі таптап жүреді. Біздің Қазақстанның жерін қалай таптатып қойған деген қарсылықтар да болды. Ол сахналық шешім. Сол кезеңде, тұрымтай тұсымен болған отыз жетінші жылдары Қазақстанды Ежовтар табанының астына салды ғой. Бір Жұмат арқылы Сейфуллинді де, Жүргеновті де сөз арқылы ауызекі кіргізіп жіберсем, бәрі бір күнде атылған адамдар. Оның тізімін архивтен алғанбыз, көшірмесі бізде тұр. Оның бәрінің өмір тарихын бір пьесаға сыйғызу мүмкін емес қой. Бір айдынды ала отырып соның жан-жағынан соларды еске алатындай сөздерді қысқаша кіргізіп, олардың басынан қасірет өткенін көрсеттік. Жұмат Шанин мен Темірбек Жүргенов екеуі үзеңгілес болып жүріп театр ашты, солай қызмет етті. Жүргенов жеке дара пьесаға арқау болатын кісі. Менікі Жұмат Шанин туралы болғасын, оның кезеңінде өмір сүріп, қасында жүргендерді де жазу өзімнің азаматтық парызым деп білдім. Бір адамның өмірін бір сағат жиырма минут болатын пьесаға енгізу мүмкін емес. Мен оның өмірінің бір кезеңін, түрмедегі кезін, сондағы жан дүниесіндегі арпалысын ғана жаздым. Оның сол жанайқайы арқылы Қазақстанның басынан кешкен теперішін көрсеттім.

– Шығармашылығыңыз туралы аз-кем әңгімелестік. Енді жеке өміріңізге қарай ойыссақ. Әлеуметтік желіге әулекіленіп алдық қой, несін жасырамыз. Сол әлеуметтік желідегі парақшаңыздан: «Барлық адам маған есігін жапқанда есігін де, құшағын да айқара ашқан Бибі Фатимам» деп Күлия Айдарбекова туралы ерекше жазба жариялапсыз. Сізге бәрі есігін жапқан қай уақ? «Оңтүстіктегі мәдениеттің анасы аталып кеткен Күлия апайды осылай атауыңызға не себеп?

– Кейде жайнамазда отырып өзімнің тәніме, жүрегіме рақмет айтамын. Ойпырмай, маған шыдаған қандай жансың деймін. Себебі, көрсетпегенді көрсеттім ғой. Екі жыл, жеті ай тар қапаста, түрмеде жаттым. Сонда жүрегім тоқтап қалмай, мені алып шықты. Оған өзім кінәлімін, қаржылай сауатсыз болдым. Солай бола тұра, сол жұмысқа барғаным үшін өзім кінәлімін. Алла тағала, шүкір, алып шықты. Кезінде бірге жұмыс істеген әріптесім Ұлжан Мұстафаева түрмеде отырғанымда бір емес, екі емес, үш рет жағдайымды сұрап кіріп шыққан. Шыққан кезімде сол кісі мәдениет басқармасының басшысы болып отырған Күлия Айдарбековаға бару керектігімді айтты. Сонымен тікелей байланыста болмасам да бардым. «Қызмет деген қылыштың жүзі. Бәріміз сол қылыштың жүзінде жүрміз. Аман сау шыққаныңызға рақмет сізге» деді. Қасында отырған бір кісі «бізде бұл кісіге орын жоқ» дегенде Күлия Айдарбекова: «Білесің бе, сұраған адамның бір беті қара, бермеген адамның екі беті қара. Шық кабинеттен» деді. Сол күні мені штатқа жұмысқа қабылдады. Шыға бергенім сол еді: «Ақшаңыз бар ма?» деді, «Елу теңгем бар» дедім. Қолын басына қойып отырды да, он мың теңге ұсынды. Мен жұмысқа тұрғаныма қуанып отырсам, ол он мың беріп тағы қуантып, таң қалдырды. Енді Бибі Фатимам демегенде не дейін? Бұл кісі мені өрттен суырып алып, қоғамға қосты. Қасынан тастамады. Сонымен өзімнің әлеміме, өнер әлеміне, театрыма ешқандай түрткісіз Күлия апай арқылы қайта еніп кеттім. Содан бері әлі күнге дейін дұғамнан тастаған емеспін.

– Ашық әңгімеңізге рақмет! Бейнетіңіздің зейнетін көріңіз!

Әңгімелескен Аида ӨТЕП