Азаматтық қоғамды қалыптастыру және құру үздіксіз процеске жатады.

Inbusiness.kz тілшісі саяси ғылымдарының кандидаты, Қорқыт ата атындағы Қызылорда университеті философия және әлеуметтік-гуманитарлық пәндер секциясының қауымдастырылған профессоры Мұрат Насимовпен елдегі азаматтық қоғамның дамуы тақырыбында шағын сұхбат жасаған еді.

Спикеріміз әңгіме барысында бұл саланың мемлекетпен серіктес, бірақ тәуелсіз екенін ерекше атап өтті. Сондай-ақ, тәуелсіздік алған жылдардан кейінгі азаматтық қоғамда болған өзгерістерге тоқталды.

– Азаматтық қоғам деген түсінікті өте қарапайым тілмен қалай түсіндіруге болады?

– Азаматтық қоғам – мемлекеттен тәуелсіз, бірақ қызметіне ықпал жасайтын, қоғамдық мүддені қорғау, жеке тұлғалар мен топтар әрекетін ұйымдастырумен айналысатын құрылым. Тәуелсіз үкіметтік емес ұйымдар, бірлестіктер, қозғалыстар, тәуелсіз БАҚ сияқты т.б. институттар азаматтық қоғам бастамаларын көтереді. Әлеуметтік желілер дамыған заманда еркін ақпарат таратушы платформаларды да азаматтық қоғам нәтижелеріне жатқызамыз. Азаматтық қоғам ғаламдық және жергілікті мәселелерді талқылап, әлеуметтік бақылау жүргізіп, билік пен шешім қабылдау есептілігін қамтамасыз етеді.

Азаматтық қоғам туралы түсіндірмелер өте көп және ұғым баяғыдан ойшылдарды толғандырған. Түсіндірмелер мәселенің категориялық аппаратын күрделендіреді. Аристотель "Саясат" еңбегінде ұжымдық өмір сүруге құрылған қала-мемлекеттің саяси қауымдастығын білдіретін термин енгізеді. Саяси қауымдастық мақсатын анықтайтын эвдемония адамзаттың гүлденуі баламасына келеді және адам "саяси жануар" аясында анықталады. Ұғымды Цицерон да пайдаланған, оның тұжырымша, республиканың ежелгі түсінігін білдіреді. Кейін түсінік Қайта Өрлеу, Жаңа дәуір ойшылдарының көзқарастарында дамыды. Мәселен, Т.Гоббс пікірінше, "азаматтық қоғам – дербес адамдар одағындағы барлық мүшесі жоғары адами қасиеттерге ие болатын ұжым. Мемлекет азаматтық қоғамнан басым". Дж. Локк түсінікке былайша баға береді: "Азаматтық қоғам – бұл саяси қоғам, яғни мемлекеттің өз мүдделері бар қоғамдық сала". Ш.Монтескье пайымдауынша, "азаматтық қоғам – адамдар арасындағы алауыздық қоғамы, оны тоқтату үшін мемлекетке айналады". Т.Пейн түсінікті келесі пікірде өрбітеді: "Азаматтық қоғам – игілік, мемлекет – қашып құтылмас жауыздық. Азаматтық қоғам неғұрлым жетілген сайын, соғұрлым мемлекет тарапынан реттеуді қажет етпейді". Г.Гегель мынадай тоқтамға келеді: "Азаматтық қоғам жеке тұлғаның ерекше жеке мақсаттары мен мүдделерін жүзеге асыру саласы. Азаматтық қоғамда шынайы еркіндік жоқ, өйткені жеке мүдделер мен билік арасында тұрақты қарама-қайшылық бар". К.Маркс пен Ф.Энгельс өз еңбектерінде мынадай пікірде: "Азаматтық қоғам адамдардың материалдық, экономикалық өмірі мен қызметінің саласы. Азаматтық қоғам мемлекеттің бастапқы белгісі, азаматтық өмір түрлі мүдделер жиынтығымен мемлекетті біріктіреді". Түсініктер әртүрлі, қажетімізге жаратуға болады.

– Азаматтық қоғамның дамуы мемлекетке қаншалықты тиімді?

– Азаматтық қоғам мемлекетпен серіктес, бірақ тәуелсіз. Азаматтық қоғам азаматтардың белсенді саяси қатысуымен билік шешімдеріне бақылау орнатып, демократияның функционалдық міндеттерін қамтамасыз етеді. Азаматтық қоғам институттары әлеуметтік әділеттілікті нығайтып, құқықтық мемлекетті дамытуға үлесін қосады.

– Сіздің ойыңызша, елдегі азаматтық қоғамның даму үдерісі қандай?

– Еліміздегі азаматтық қоғамның қалыптасуы бірнеше кезеңнен өтті. Тәуелсіздік жарияланғаннан кейін алғашқы қоғамдық бірлестіктер, саяси партиялар құрылды. Азаматтық қоғам "Қоғамдық бiрлестiктер" туралы, "Саяси партиялар" туралы заңдармен институционалдық түрде бекітілді. Шетелдік гранттар келіп, қоғамды демократияландыруға бағытталған жобалар іске асырылды. Қоғамдық кеңестер, қауымдастықтар құрылып, жергілікті деңгейде қоғамдық бақылау тәжірибесі басталды. Мемлекеттік деңгейде азаматтық қоғамды дамыту міндеттері жүктелді. Азаматтық қоғам институттарына берілетін қолдау әлі де жалғасып келеді. Азаматтық бастамаларды қолдайтын онлайн-петицияларға арналған платформалар пайда болды. Әлеуметтік желілер мен цифрлық платформалар қоғамдық бастамалардың таралуын жеделдетті. "Бейбіт жиналыстарды ұйымдастыру және өткізу тәртібі туралы" заң қолданысқа енді. COVID‑19 пандемиясы кезінде волонтёрлік қозғалыстардың күшеюі байқалды және онлайн-құқықтық кеңес беру сияқты жаңашыл өзгерістер пайда болды.

– Ал тәуелсіздік алған жылдардан соң бұл салада қандай өзгерістер байқалды?

– Еліміздегі азаматтық қоғамның даму үдерісі тәуелсіздік жылдарындағы бастапқы құрылымдық реформалардан цифрлық және институционалдық жетілдірулерге дейінгі кезеңдерден өтті. Бастапқыда заңнамалық базаны қалыптастыру мен шетелдік гранттық қолдау маңызды рөл атқарса, кейінгі кезеңдерде онлайн‑бастамалар, жастар мен бизнес қауымдастықтарының белсенділігі, құқықтық реформалар азаматтық қоғамның түрлі саласында орнығуына жағдай жасады. Қазір байқап отырсаңыздар, алаяқтарға алданбау бойынша түрлі роликтер әлеуметтік желіде таралып жатыр. Түрлі мәселені көтеретін әлеуметтік жарнамалар көп. Бұл – азаматтық қоғам мен мемлекет байланысының көрсеткіші. Қоғам мен мемлекет арасындағы өзара сенім мен ашықтықты арттыру – баршамыздың міндетіміз. Сандық және институционалдық жаңашылдықтар азаматтық қоғамды нығайтып, қоғамның тұрақты дамуына серпін береді деп ойлаймын.

– Жалпы, азаматтық қоғамды қалай құруға болады?

– Азаматтық қоғамды қалыптастыру, құру – үздіксіз процесс. Қоғамға ең алдымен азаматтар қызметіне кедергі келтірмейтін, ашық және түсінікті заңдар қабылданып, заңнамалық қолдау қажет. Азаматтардың құқықтары мен міндеттерін түсіндіретін ақпараттық науқандар ұйымдастыру құқықтық сауаттылықты арттырады. Бұл билік пен қоғам арасындағы ашық диалог алаңдарында мәселені көтеру мәдениеттілігін қалыптастырады. Жеке мүдде бөлек, әлеуметтік мүдде бөлек. Ашық диалогта біз жеке мүддені қозғап жатырмыз ба, әлде әлеуметтік мүддені қозғап жатырмыз ба? Кейде азаматтар осы мәселелерді анықтай алмай жатады. Мектеп, жоғары оқу орындарында азаматтық жауапкершілік, демократия, волонтёрлік тақырыптарға көбірек мән берген дұрыс. Қоғамдық қатысуды ынталандыратын жаңа тетіктер назардан тыс қалмағаны жөн. Азаматтық қоғамды құруға бағытталған көптеген іс-шара кешенін айтуымызға болады. Ең бастысы жүзеге асатын шаралар азаматтық қоғам институттарының дамуын, қоғам мүшелерінің шешім қабылдаудағы белсенділігін және мемлекеттік басқарудың ашықтығын қамтамасыз етсе азаматтар қолдау білдіреді.