Мектеп бітіргеннен кейін бірден жоғары оқу орнына түсіп, диплом алу – көпшілік үшін қалыпты жол. Алайда соңғы жылдары әлемде, тіпті Қазақстанда да gap year, яғни академиялық үзіліс алып, бір жылды саяхатқа, волонтёрлікке, жұмысқа немесе өзін-өзі дамытуға арнау тәжірибесі танымал бола бастады. Бұл уақыт жоғалту емес – керісінше, саналы шешім қабылдап, болашағыңызды жоспарлауға арналған мүмкіндік, деп хабарлайды El.kz интернет порталы.

Gap year дегеніміз не?

Gap year — мектепті бітіргеннен кейін немесе жоғары оқу орнында оқып жүрген кезде алынатын бірнеше айдан бір жылға дейінгі үзіліс. Бұл тәжірибе алғаш рет Екінші дүниежүзілік соғыстан кейінгі уақытта Ұлыбританияда қалыптаса бастады. Ол кезде кәмелетке толған жастар екі жылдық міндетті әскери қызметке шақырылатын. Бұл "мәжбүрлі үзіліс" олардың жылдам есейіп, дербестікке бейімделуіне жол ашты. Комфорт аймағынан шығып, нақты жауапкершілік арқалаған олар ересек өмірге әлдеқайда дайын болып шығатын.

Қызметтен кейін университетке түскендердің ішінде білімге деген ынтасы жоғары, саналы әрі өз мақсатын нақты білетін жастар көп болды. Мұны байқаған оқытушылар кеш түскен студенттердің мектептен бірден келгендерге қарағанда әлдеқайда жетілгенін атап өтті. Бұл жағдай британдық жоғары оқу орындарын білім беру жүйесінде өзгерістер жасауға итермеледі.

Сол кезеңнен бастап Кембридж бен Оксфорд университеттері қабылдау жүйесін өзгертті: талапкерлер емтиханды желтоқсанда тапсырып, нақты оқуға келесі жылдың қыркүйегінде ғана кірісетін болды. Осылайша бітірушілерге тоғыз айлық gap – үзіліс берілді. Бұл жүйе әлі күнге дейін қолданылып келеді.

Осы мүмкіндікті алғаш болып нақты жүзеге асырған – Веллингтон колледжінің директоры Фрэнк Фишер. Оның көптеген түлектері Оксбриджге түсетін, сондықтан бос уақытты пайдаға жарату қажет болды. Фишер Gap Activity Projects деп аталатын жобаны іске қосып, түлектерді волонтёрлік пен пайдалы әлеуметтік бастамаларға тартатын үйлестіру орталығын құрды. Бұл тек уақытты тиімді өткізудің амалы ғана емес, қоғамға пайда әкелетін іс болды. Дәл осы жобаның негізінде gap year ұғымы қалыптасып, кейін әлемге кең таралды.

Қай елде кең таралған?

Ұлыбританияда алғашқы коммерциялық бағдарламалар жылдық үзіліс алған жастарға (gappies) арналған болатын. Олар негізінен халықаралық мәдени алмасу мен жеке дағдыларды дамытуға бағытталды.

Классикалық gap year әдетте мектеп пен университет арасындағы 7–8 айды қамтиды. Бұл кезеңде жастар волонтёрлікпен айналысып, кәсіби тағылымдамадан өтеді, сондай-ақ қысқа мерзімді оқу курстары мен зерттеу экспедицияларына қатысу мүмкіндігіне ие болады.

Норвегияда мектептен кейін бір жыл үзіліс алу – қалыпты жағдай. Жастар бұл кезеңде әскерге барып, жұмыс істеп, саяхаттап немесе волонтёрлік қызметпен айналыса алады. Сондай-ақ Испания, Франция немесе Аустралия сияқты елдерде тіл үйрену де кең таралған тәжірибе. Норвегияда Folkehøgskole деп аталатын «халықтық жоғары мектептер» жұмыс істейді. Бұл оқу орындарында мектеп түлектері кәсіби білім алуға дейін бір жыл бойы түрлі бағытта білім ала алады. Мұндай мектептердің мамандануы әртүрлі: шет тілдері, туризм, спорт, өнер, педагогика, журналистика және басқа салалар қамтылады.

Жаңа Зеландияда gap year көбіне Overseas Experience (OE) – шетелге жеке сапар түрінде өтеді. Бұл тәжірибе бір жылдан бірнеше жылға дейін созылуы мүмкін.

Ирландияда gap year – өзін тану мен шығармашылық дамуға арналған уақыт. Мұнда Irish Gap Year ұйымы «шытырман оқиға және көшбасшылық» бағдарламаларын, ирланд табиғатын зерттеу экспедицияларын, сондай-ақ каллиграфия мен зергерлік өнер сияқты мәдени-шығармашылық курстар ұйымдастырады.

Танымал тұлғалар да gap year таңдаған. Илон Маск 17 жасында ата-анасының рұқсатынсыз Оңтүстік Африкадан Канаданың шағын қаласына туыстарына көшіп, gap year өткізді. Ол фермада жұмыс істеп, көкөністерге күтім жасады, астық қоймаларын тазалады, кейін ағаш өңдеу зауытында пеш бөлмесін $18 сағаттық ақыға тазалады.

Apple компаниясының негізін қалаушы Стив Джобс 1973 жылы Reed колледжін тастап, Үндістанға жеті айлық қажылық сапарға аттанып, дзен-буддизм мен аскетизмге ден қойды.

Ал 1991 жылы Джоан Роулинг Португалияға ағылшын тілінен сабақ беруге барып, дәл сол жерде әйгілі «Гарри Поттер мен Философиялық тас» романының алғашқы нұсқасын жазған.

Ата-ана не дейді?

АҚШ-та жыл сайын шамамен 8 мың мектеп түлегі университетке түспес бұрын бір жылдық үзіліс — gap year алуды жөн көреді. Бұл жастардың 90%-ы кейін жоғары оқу орындарына сәтті қабылданады. Кейбір университеттер студенттерге оқуға түскен соң бір жыл демалыс алуға ресми түрде рұқсат береді.

Ал Ресейдегі жағдай өзгеше. 2019 жылғы зерттеуге сәйкес, жастардың шамамен 70%-ы мамандық таңдауда ата-анасының пікіріне сүйенеді. 2021 жылғы деректер бойынша, ресейлік жоғары сынып оқушыларының 95%-дан астамы мектептен кейін бірден университетке түсуді көздейді. Алайда болашақта олардың тек 5%-ы ғана бала кезден армандаған мамандықпен жұмыс істейді. 2023 жылғы HeadHunter зерттеуі ата-анасының тыйым салуына байланысты түлектердің 14%-ы өзінің қалауын жүзеге асыра алмағанын көрсетті.

Асхат Аймағамбетов gap year алуға кеңес берді

Былтыр Мәжіліс депутаты Асхат Аймағамбетов білім грантын ала алмаған түлектерге gap year алуға мүмкіндік бар екенін атап өтті. Оның айтуынша, мектепті бітірген соң бір жыл академиялық үзіліс алып, қайта дайындалуға және келесі жылы ҰБТ тапсырып, грант ұтып алуға болады.

Сіз «gap year» арқылы бір жыл дайындалып, қайтадан ҰБТ тапсырып, грантты жеңіп алуға болады. Ол менің өз басымнан өткен оқиға. Бұл да жақсы шешім, — деп жазды ол өзінің Telegram-арнасында.

Аймағамбетов бұл шешімді уақыт жоғалту емес, керісінше болашаққа саналы қадам жасау деп бағалауға болатынын меңзеді.

Gap year уақытында не істеуге болады?

Мектеп пен университет арасындағы үзілісті (gap year) пайдалы әрі мағыналы өткізу – өз болашағыңызға инвестиция жасаудың бір жолы. Бұл кезеңде жаңа нәрсе үйренуге, тәжірибе жинауға және өзіңізді жаңа қырынан тануға мүмкіндік мол. Төменде сол уақытты тиімді пайдаланудың 5 жолы ұсынылған:

1. Волонтёрлік қызмет
Қоғамға пайда келтіріп, өзіңіз де баға жетпес тәжірибе жинай аласыз. Волонтёрлік жобалар – gap year бағдарламалары ішіндегі ең қолжетімді әрі мазмұнды бағыт. Күніне шамамен 20 АҚШ долларын құрайтын халықаралық бағдарламаларға қатысып, тұру, тамақ, әуежайдан күтіп алу және басқа да қолдаулармен қамтамасыз етілесіз. Волонтёрлер балаларға қамқорлық жасайды, жабайы табиғатты қорғайды, қоршаған ортаны сақтауға көмектеседі, медициналық көмек көрсетеді немесе шет тілін үйретеді. Бұл – тек кәсіби тәжірибе ғана емес, жеке тұлғалық қасиеттеріңізді де айқындайтын маңызды кезең. Волонтёрлік қызмет түйіндемеңізге ерекше сипат беріп, университетке немесе жұмысқа түсу кезінде үлкен артықшылық бола алады.

2. Саяхаттар және мәдени тәжірибе
Саяхат — өзін-өзі танудың, жаңа мәдениеттермен танысудың, шекараңызды кеңейтудің ең әсерлі жолы. Қазіргі таңда табиғатпен етене байланыс орнатуға бағытталған экспедициялар үлкен сұранысқа ие. Бұл жайлы демалыс емес, керісінше, шатыр тігіп, қарапайым өмір сүруді үйренетін, рухани өсуге ықпал ететін сапарлар. Мысалы, Африкада 8 апта өткізіп, жергілікті тіл үйренуге, ұлттық тағам әзірлеуге, 3 күндік аман қалу курсынан өтуге болады. Бұл бағдарлама 3 450 доллар тұрады. Ал егер бюджетті шектеулі ұстасаңыз — Тайландтағы 14 күндік нұсқасын 915 долларға табуға болады. Мұндай сапарлар арқылы өмірге деген көзқарасыңыз кеңейіп, әртүрлі ортада өз орныңызды таба білуді үйренесіз.

3. Тағылымдама
Болашақ мамандығыңызды нақты сезініп көрудің ең тиімді жолы — тағылымдама. Бұл — «фильмнің трейлерін» алдын ала көрумен тең: ұнай ма, жоқ па — өз көзіңізбен көріп шешім қабылдайсыз. Тағылымдаманы өз еліңізде де, шетелде де табуға болады. Мысалы, Кейптаундағы бағдарламаларға қатысып, 4–12 апта Атлант мұхиты жағалауында жұмыс істей аласыз. Мұнда аптасына бір рет йога, желкенді спорт, шарап дәмдеу, серфинг, экскурсиялар сияқты қызықты шаралар ұйымдастырылады. Бұл тәжірибе сізге тек кәсіби бағыт емес, сонымен бірге өмір салты ретінде ұнай ма — соны да анықтауға көмектеседі.

4. Оқыту курстары мен дағды жетілдіру
Gap year — тек саяхат емес, білім алу мен дағдыны дамытудың да мүмкіндігі. Арманыңыздағы жұмысқа қойылатын талаптарды қарап шығып, сол дағдыларды үйренуге бел буыңыз.
Мысалы, шет тілін үйрену, Excel бағдарламасын жетік меңгеру, графикалық дизайн, цифрлық маркетинг, бағдарламалау немесе жобалық менеджмент секілді салаларда онлайн курстар өте көп. Көптеген платформалар (Coursera, Udemy, Khan Academy, Stepik) тегін де, ақылы да курстар ұсынады. Бұл — болашақта оқу орнына түсуге де, жұмысқа орналасуға да нақты әсер ететін дағды қорын қалыптастырады.

5. Жеке шығармашылық жоба
Егер арнайы бағдарламаларға қатысуға қаржыңыз болмаса, ең керемет ресурс — уақытыңыз. Жазғыңыз келген кітапты қолға алыңыз, қысқаметражды фильм түсіріңіз, фотокөрме ұйымдастырыңыз, өз қолөнеріңізді дамытыңыз. Жеке жоба — шығармашылығыңызды, тәртіптілігіңізді, табандылығыңызды айқындайтын ең жарқын көрсеткіш. Бұл сіздің портфолиоңызды байытып, университетке түсу немесе шәкіртақы ұтып алу кезінде ерекше әсер қалдыруы мүмкін. Әсіресе шетелдік оқу орындары студенттердің даралығын жоғары бағалайды.

Gap year кезінде туындайтын қиындықтар

1. Оқуға деген ынтаңыз төмендейді
Мектептен кейін үш айлық демалыстан соң оқу процесіне қайта оралу қаншалықты қиын екенін білесіз. Ал енді осы үзіліс бір жылға созылса не болмақ? Бір жылдық академиялық үзілістен кейін күн сайынғы дәрістерге, оқу тапсырмаларына бейімделу оңай болмайды. Кейбір түлектер бұл кезеңде оқу мотивациясын мүлде жоғалтып алуы мүмкін.

2. Қоғам және ата-ананың қысымы
Gap year тәжірибесі көпшілік үшін әлі де үйреншікті емес. Ата-анаңыз бен бұрынғы сыныптастарыңыз бұл шешіміңізді түсінбеуі мүмкін. «Уақытыңды босқа өткізіп жатырсың», «карьераңнан айырыласың» деген сындар айтылып жатса — таңғалмаңыз. Мұндай қысымға төтеп беру үшін gap year жоспарыңызды алдын ала нақтылап, өз алдыңызға айқын мақсаттар қойыңыз. Дайын жауаптарыңыз бен дәйекті уәждеріңіз сізге деген сенімді арттырады.

3. «Бәрінен қалып қойдым» деген сезім (FoMO-синдромы)
FoMO — Fear of Missing Out, яғни маңызды нәрсені өткізіп алдым деген қорқыныш. Университетке түсіп кеткен достарыңыздың қызықты өмірі мен шабытты әңгімелері сіздің шешіміңізге күмәнмен қарауға мәжбүр етуі мүмкін. Егер gap year алуға толықтай дайын болмаған болсаңыз, мұндай сәттерде өкініш пен мазасыздық туындайды. Сондықтан мұндай сезімдерге алдын ала дайын болыңыз және өз жолыңыздың мәнін ұмытпаңыз.

4. Әскери қызметке шақырады
Ер балалар үшін gap year жоспарында маңызды бір фактор — әскер. Егер сіз оқу орнына бірден түспесеңіз, заң бойынша әскерге шақырылу қаупі туындайды. Бұл да шешімді қабылдамас бұрын ескеретін маңызды жайт.

5. Өзіңізге қатаң талап қоя білу
Gap year — еркіндікпен қатар, жауапкершілік. Бұл кезеңді шын мәнінде пайдалы ету үшін тайм-менеджмент пен өзін-өзі бақылау өте қажет. Қоғамдық желілерде уақыт өткізу, жалқаулық пен кейінге қалдыру — ең басты қауіп. Сондықтан жылды тек демалыс емес, мақсатты даму кезеңіне айналдыру үшін нақты жоспар құрыңыз және тәртіпке бағынуға дайын болыңыз.