8 тамыз 2025 ж. Вашингтонда (АҚШ президентінің қатысуымен) Әзербайжан мен Арменияның басшылары америкалық делдалдықпен «Бастапқы бейбітшілікті тұрақтандыру Шартына» (framework / initialed peace agreement) қол қойды . Abai кz осы мәселе бойынша әлемдік ақпаратқа шолу жасады:

Құжаттар екі ел арасындағы коммерциялық және транзиттік қатынастарды ашуды, дипломатиялық қатынастарды қалыптастыруды және әскери қақтығысты тоқтатуды көздейді.

Бұл кездесуде ең даулы элементтердің бірі — Әзербайжанның негізгі территориясын Нахичеванға (эксклавқа) қосатын жаңа транзит дәлізі туралы бап болатын. АҚШ президентінің ықпалымен бұл мәселе оң шешімін тапты. Транзиттік дәліз АҚШ бақылауында болатын болды. Дәлізді ұйымдастыру мен дамыту құқығына ұзақ мерзімді жеке және мемлекеттік-құқықтық құқық) қол жеткізу туралы шарт баптарының маңыздылығы ерекше аталды. (Reuters AP News Financial Times)

Бұл келіссөз халықаралық геосаясатта нені өзгертеді?

АҚШ ықпалын күшейтеді. Бұл келісім Вашингтонның Орталық және Оңтүстік Кавказда Ресейге тән монополиялық және делдалдық рөлін әлсірететіні туралы сигнал береді. Керісінше, АҚШ өңірде белсенді ойыншы ретінде позициясын нығайтады. (The Washington Post Foreign Policy)

Ал, Ресей үшін бұл бедел және ықпал жоғалтуының көрінісі. Мәскеу мұндаға дейін, дәстүрлі түрде, өңірдегі шешімдерді медиаторлау арқылы өз ықпалын сақтап келгенболатын. Енді, бұдан былай Вашингтон негізгі транзиттік жобаларға қатысады. Ресей осы үшін уайымдауда. (RadioFreeEurope/RadioLiberty hudson.org)

Бұдан былай, аймақтағы транзиттік геоэкономика өзгереді. Себебі, Нахичеванға және Түркияға тікелей қатынасты қамтамасыз ететін дәліз — Еуропаға, Түркияға, Қытай/Орталық Азияға жаңа логистикалық бағыт ашып беруі мүмкін. Сонымен қатар, бұл Теңіз тасымал жолдарының конфигурациясына ықпал етеді. Каспий арқылы өтетін транзиттік тауарлар легі артады. (Financial Times The Times Of Central Asia)

3) Нахичеванға (Nakhchivan) транспорттық дәліз ашудың маңызы қандай?

Стратегиялық-маңызды: Әзербайжан үшін Нахичеван мен басты территорияны бір-бірімен қауіпсіз әрі тікелей байланыстыру — геосаяси және әскери тұрғыдан өте маңызды (Түркиямен байланыс, логистикалық күшейту). (Reuters)

Экономикалық әсер: дәліз арқылы теміржол, магистральдар, мұнай-газ құбырлары, оптикалық талшық желілері сияқты инфрақұрылымдар жүргізілсе, транзиттік ағындар, сауда және инвестициялар артуы мүмкін. Орталық Азия–Түркия–Еуропа жолдары үшін балама бағыт пайда болады. (Financial Times The Times Of Central Asia)

Армения үшін қауіп-қатер мен пайда комбинациясы: Осыған дейін, Арменияның Суник (Zangezur) аймағы арқылы өтетін дәліз оның территориялық тұтастығына қатысты ішкі саяси алаңдаушылық тудырып келген еді. Екінші жағынан, дәліздің экономикалық тиімділігі Ереванға инвестиция мен экспорт-импорт мүмкіндіктерін аша алуы болатын. Бірақ, бұл шарттар мен кепілдіктерге тәуелді болғандықтан, жүзеге аспай келді. Енді ол кеілдікті АҚШ өз мойнына жүктеген соң, Әзербайжан мен Армения өзара келісті. (The Armenian Weekly Responsible Statecraft)

Армения Қарабақ (Нагорный Карабах / Artsakh) мәселесіне қатысты түбегейлі шешім қабылдады ма?

Қол қойылған келісім Нагорный Карабахтың (Artsakh) мәселесін толығымен, түбегейлі шешіп жатқан жоқ. 2023–2024 жылдарда Қарабақта армян тұрғындарының көші-қоны, сондай-ақ жергілікті биліктің таратылуы рын алды. Халықаралық сот ісхаттамалары (ICJ т.б.) бірнеше жақтан қаралуда. Қазіргі қол қойылған Шарттар екі тарап арасындағы мемлекеттік қатынасты тұрақтандыруды көздейді.

Бірақ Қарабақтағы жеке азаматтардың кері қайтуы, қауіпсіздігі, қылмыстарды тергеу және мәселенің құқықтық сипаттамасы әлі де халықаралық деңгейде толық шешілмеді. Сондықтан «түпкілікті» деп айту ерте — сұрақтар кейбір мәселелер бойынша практикалық тиімді шешімдерге келтірілгенімен, толық құқықтық және гуманитарлық шешімдер жалғасуда.

(civilnet.am Council on Foreign Relations)

Бұл Трамптың халықаралық беделіне әсер ете ме?

Иә — қысқа мерзімде оң әсер етуі мүмкін. Ақпарат құралдары мен келіссімгеқатысқан тараптар Трамптың делдалдық рөліне жоғары баға беріп, оның сыртқысаясаттағы жеңісі ретінде көрсетуде; АҚШ президенті бұл жетістікті сыртқы аренада өзбеделін күшейту үшін пайдалануы мүмкін (қоғамда әрі саясатта қысқа мерзімді саяси«плюс»). (AP News The Washington Post)

Бірақ ұзақ мерзімді әсер күрделі. Келісімнің тұрақтылығы, құқықтық кепілдігі және Қарабақтағы гуманитарлық мәселелердің қалай шешілетіні — бұлардың бәрі Трамптың «дипломатиялық қабілетіне» байланысты. Егер келісім ұзаққа созылмаса немесе шиеленісті құқықтық/гуманитарлық мәселелер туындаса, ол, әсіресе армян диаспорасы мен адам құқықтарын алға тартатын ұйымдар тарапынан сынға ұшырауы мүмкін. Бұл Шарттың беделіне қарсы әсер етеді. Сондықтан, бүгінгі келісімнің маңызы оның нәтижелеріне байланысты болмақ. (Гардиан ABC7 Los Angeles)

Ресей бұл келісім туралы қандай пікірде?

Сарапшылар мен бұқаралық ақпарат құралдары Мәскеудің наразылығын айтып жатыр. Мәскеу АҚШ-ты «өңірлік процесті білмейді» деп айыптайды. Келіссөзде 2020 жылғы Ресей ұсынған «соғысты тоқтату» ережелерін басшылыққа алуды ұсынады.

Ресей үшін негізгі қауіп — Орталық Кавказда өзінің дипломатиялық және әскери ықпалын жоғалту. Ресми пікірлерде Ресей бұған қарсылық танытып отыр. Әрі, бұл Ресеймен дипломатияға кері әсер етеді деп ескертуде. (RadioFreeEurope/RadioLibertyrusi.org)

Қазақстан президенті осы келіссөз жөнінде қандай пікір білдірді?

Қазақстанның ақпарат агенттіктері бойынша, Президент Қасым-Жомарт Тоқаев Әзербайжан мен Арменияның «Вашингтон келісімнің» тарихи маңызы бар екенін құптаған мәлімдеме таратылды.

Қазақстан бұл келісімді өңірлік тұрақтылық пен экономикалық байланыстың артуы ретінде бағалады және бұрын да (2024–2025 аралығында) Қазақстанның жанжалды тараптар арасындағы келіссөздерге платформа ұсынуға дайын екенін айтқан болатын. (Ресми Akorda-ның бұрынғы және қазіргі реакцияларын қарастырса болады.) (Apa.azКалибр)

Түйін: Вашингтондағы бұл бастама ірі геосаяси өзгерістің белгісіне ұқсайды: ол АҚШ-ты Кавказда белсенді ойыншыға айналдырып, Ресейдің аймақтағы ықпалын әлсіретуі мүмкін.

Сонымен қатар, дәліздер мен транзиттік жолдар Орталық Азия—Еуропа логистикасын өзгертеді. Әрине, келісімнің ұзақ мерзімді әрі табысы болуы Қарабақтағы гуманитарлық мәселелерді шешу және екі елдегі ішкі саяси жағдайларға тәуелді болып қала береді.

Abai.kz