Өңір – күмістен, алтыннан немесе асыл тастармен безендірілген, әйел адамның кеудесіне тағылатын сәндік әшекей бұйым.

Қазақ халқының сәндік-қолданбалы өнері – ұлт мәдениетінің ең көне және көркем қабатының бірі. Оның ішінде әйелдердің әшекей бұйымдары, әсіресе өңір (кейде "өңірше", "өңіртек", "өңір салу" – редакция түсіндірмесі) дәстүрі – халықтың дүниетанымын, наным-сенімін, әлеуметтік құрылымын және эстетикалық талғамын айқын көрсететін мәдени феномен.

Өңір салу – бұл жай ғана сәндік әдет емес, қазақ әйелінің абыройы мен әлеуметтік мәртебесін айқындайтын, отбасылық құндылықтар мен рухани сенімдердің көрінісі.

Өңір дегеніміз не?

Өңір – күмістен, алтыннан немесе асыл тастармен безендірілген, әйел адамның кеудесіне тағылатын сәндік әшекей бұйым. Ол көбінесе тұмарша, түйме, ширатылған күміс әшекейлерден, кейде маржан, ақық, лағыл, ферузадан жасалып, барқыт не былғары белдікке бекітіліп тізбектеле тігілген.

Этнографиялық тұрғыдан өңір тек сән үшін тағылмаған. Оның үш негізгі қызметі бар:

1. Сәндік (эстетикалық) – әйелдің сұлулығын, киімнің әдемілігін арттырады.
2. Магиялық (қорғаушылық) – "көз тиюден, жаман рухтардан сақтайды" деген наным бар.
3. Әлеуметтік (мәртебелік) – қыздың немесе келіннің отбасындағы, ру ішіндегі орны мен дәулетін көрсетеді.

Тарихи деректер мен археологиялық дәлелдер

Қазақ даласында өңір тәрізді әшекейлердің тарихы сақ, ғұн, түркі дәуірінен бастау алады. Археологтар Оңтүстік Қазақстан, Жетісу және Орталық Қазақстан өңірлерінен табылған алтын белбеулер мен кеуделік әшекейлердің қазіргі қазақтың өңіріне ұқсас формаларын анықтаған.

Белгілі археолог Әлкей Марғұлан өзінің "Қазақтың қолөнері" еңбегінде былай жазады:

"Өңір – қазақ әйелінің кеудесін жауып тұратын сәндік бұйым. Ол ежелгі түркі және сақ мәдениетінен жалғасқан. Бұл әшекей тек сұлулық үшін емес, әйелдің ана ретіндегі, ұлттың жалғастырушысы ретіндегі мәртебесін де білдірген".

Қазба жұмыстары кезінде табылған Бесшатыр, Есік, Тасмола қорғандарындағы әшекейлердің пішіні, өрнегі мен материалы қазіргі өңір үлгілеріне ұқсас.

Оқи отырыңыз: "Рианнаға әшекей жасап жатырмын". Қазақ қызы қалай Galt & Bro компаниясының бас дизайнері болды?

Бұл – дәстүрдің мыңжылдық мәдени сабақтастықтың жемісі екенін дәлелдейді.

Өңірдің түрлері мен аймақтық ерекшеліктері

Қазақ этнографиясында өңірдің бірнеше түрі бар:

1. Тұмарлы өңір – ортасына үшбұрыш тұмар бекітілген, діни сеніммен байланысты нұсқа.
2. Маржан өңір – қызыл ақық пен маржан тастармен безендірілген, көбінесе оңтүстік өңірлерде кең таралған.
3. Күміс өңір – таза күмістен соғылған, Батыс және Солтүстік Қазақстанда жиі кездеседі.
4. Өңірше (өңіртек) – кішірек, жеңіл түрі, көбіне қыздарға арналған.

Этнограф Өмірбек Жәнібеков бұл бұйымның аймақтық айырмашылығын былай сипаттайды:

"Жетісу мен Оңтүстіктегі өңірлер маржан, ақық таспен көмкерілсе, Батыс Қазақстандағы өңірлер көбіне ауыр, күмістен соғылған, шошақ тұмарлы болып келеді. Бұл айырмашылық қазақ әйелінің мәдени талғамының байлығын көрсетеді".

Өңірдің символдық мәні

Өңір тек әшекей емес, оған қоса қазақ әйелінің рухани қорғаны. Халық сенімінде күміс – "жаман рухтан сақтайтын металл" саналған. Сондықтан келінге өңір тағып, оның ана болу жолындағы амандығын, тазалығын, абыройын тілеу – ежелгі нанымнан бастау алады.

Кей деректерде өңір әйелдің аналық энергиясының нышаны деп түсіндірілген. Кеуде тұсына тағылғандықтан, ол – өмірдің бастауы, ұрпақ жалғастығының символы.

Тарихшы-этнолог Бейбіт Қойшыбаев зерттеуінде:

"Өңір – қазақ әйелінің кеудесіндегі ұлт рухының айнасы. Ол әйелге тән мейірім, ұрпаққа деген жауапкершілік және нәзік сұлулықты бір арнаға тоғыстырған", – дейді.

Өңір салу дәстүрі: салттық мағынасы

Өңір салу дәстүрі – келіннің ұзатылып келгенде немесе тұңғыш баласын босанғанда тағатын рәсімдік әшекей. Бұл салттың мақсаты – келіннің жаңа әулетке сіңісуі мен оның мәртебесін таныту. Келінге өңірді көбінесе енесі немесе абысыны тағады. Бұл – ана батасының, рухани қолдаудың көрінісі.

Халық арасында: "Өңір салған келін – өңі кірген келін" деген сөз бар. Яғни, бұл рәсім келіннің енді толық отбасылық өмірге қадам басқанын, аналық жолға түскенін білдіреді.

Оқи отырыңыз: Алтын бұйымдарды жасандысынан қалай ажыратуға болады?

Кей өңірлерде өңір салу рәсімінде келінге тілек айтылып, шашу шашылған. Бұл сәт қазақ дәстүріндегі "ақ тілек" пен "жақсылық шақыру" ұғымымен байланысты.

Өңір жасау өнері: зергерлік шеберлік мектебі

Өңір – қазақ зергерлерінің көркем қолөнерінің шыңы. Күміс өңірлерді жасау үшін шеберлер соғу, қақтау, өрнектеу, нақыштау, тас қондыру әдістерін қолданған. Көптеген өңірге гүл, ай, күн, жұлдыз, су өрнектері түсірілген. Бұл белгілердің бәрі өмір, жарық, ұрпақ, береке ұғымдарын білдіреді.

Белгілі зергер Базарбай Әбділдиннің айтуынша, әр өңірде қолданылған тастардың да өз мағынасы бар:

• Ақық (коралл) – махаббат пен өмірдің қуаты;
• Ферруза (көк тас) – тыныштық пен көз тиюден сақтайды;
• Лағыл – аналық символ;
• Күміс – тазару мен рухани қорған.

Халық әдебиеті мен фольклордағы өңір

Қазақ фольклорында өңір бейнесі жиі кездеседі. Халық әндерінде, жырларында "өңірім сылдыр-сылдыр етеді", "маржан өңір таққан қыз" деген тіркестер сұлулықтың, нәзіктіктің белгісі ретінде айтылады.

Мысалы, халық әні "Гауһар тас" жырында:

"Маржан өңір таққан қыз,

Күлімдеген жүзің бар..."

Мұнда өңір – тек әшекей емес, қыздың рухани сұлулығының көрінісі ретінде сипатталады.

Ғылыми тұрғыдан талдау

Кейбір зерттеушілер өңірді антропологиялық символ ретінде қарастырады.

Француз антропологы М. Мосс "сый мен заттың әлеуметтік мағынасы" туралы еңбегінде кез келген әшекейдің артында әлеуметтік мән барын айтқан.

Қазақ қоғамында өңір – ананың мәртебесі мен әйелдің рухани рөлін бейнелейтін символдық код.

Ал мәдениеттанушы Қойшығара Салғарин өз зерттеуінде былай дейді:

"Өңір – қазақ әйелінің өзін-өзі тану мәдениетінің элементі. Ол сыртқы әшекей ғана емес, ішкі дүниенің көрінісі".

Қазіргі замандағы өңір салу дәстүрі

Бүгінде өңір дәстүрі ұмыт болған жоқ. Соңғы жылдары қазақтың ұлттық киім сәні қайта жаңғырып, өңір заманауи үлгіде жаңаша өңделіп келеді. Дизайнерлер мен зергерлер өңірді тек әшекей емес, ұлттық бренд, мәдени мұра ретінде қайта таныстыруда.

Кейбір отбасыларда келін түсіргенде өңір тағу дәстүрі қайта жаңғыртылған. Бұл – ұлттың генетикалық жадының қайта оянуының белгісі.

Мысалы, этнодизайнер Айгүл Сарқыт өз жобаларында былай дейді:

"Өңір – ұлттық мәдениет пен әйел сұлулығының симбиозы. Оны тағу – өткенмен байланыс орнату, тамырды тану".

Оқи отырыңыз: Сарайшықта Өзбек хан кезеңіне жататын мұралар табылды

Өңір салу дәстүрі – қазақ халқының рухани мәдениетінің асыл қазынасы. Ол тек сәндік бұйым емес, ұрпақ сабақтастығының, аналық қадірдің, сұлулық пен тазалықтың символы. Өңірді таққан әйел – ұлттың ұйытқысы, берекенің бастауы. Өңір салу дәстүрі арқылы қазақ ананы ардақтауды, сұлулықты қасиет тұтуды, ұлт болмысын сақтауды ұрпаққа аманат еткен. Сондықтан өңір – тек күміс бұйым емес, қазақ руханиятының жарқыраған зерлі бейнесі.