Атажұрттағы алғашқы жылдар (басы)

Түнгі Екібастұз. Қазақстанға жетуге асық болғандар: «Рас жеттік пе?» дегендей, вокзалдың екі қабатын түгелдей иемденіп, алаңсыз ұйқыға кіріскен. Дәл өз үйлерінің төрінде жатқандай көсілгендерін көргенде жүрегіңді бір қуаныш сезімі кернегендей болып,

Өзіңнен сонау жырақта,

Жүрсе де жылдар жүздеген.

Ұл қыздарың, Атажұрт,

Үмітін сенен үзбеген.

Тамшы сумен жалғыз түп,

Жусаныңа зар болып.

Әрбір ұрпақ өзіңе,

Қайтар жолын іздеген.

Соның бірі мен едім,

Жемісіңді терейін.

Ата-бабам аңсаған,

Жусаныңды өбейін, - деген өлең жолдары ойыма еріксіз орала берді.

Шаршап-шалдыққан бізді көрген былайғы жұрттың біреуі мүсіркесе, екіншісі үрке қарап жатқанға ұқсайды.

Серіктеріме: «Қазақстанға келдік деп жайбарақаттыққа салынбаңдар, көпшіліктің ішінде бәрі де болады, мен Екібастұзға келгеніміз туралы Баянауылға хабарлауға байланыс торабына кеттім», — деп сыртқа шықтым.

Вокзал маңында жолаушы күтіп тұрған жеңіл машинлардың біріне отырып байланыс торабына тарттым. Көп ұзамай межелі жерге де жеттік. Жүргізушіге: «Аздап күте тұрсаңыз, телефонмен сөйлескесін вокзалға қайтуға тиісті едім», — дедім. Ол күтетіндігін айтты. Баянауыл аудандық халық депутаттары кеңесінің төрағасы Р.Шөкеев пен орынбасары А.Алданов ағалардың үйлеріне сөйлеспек болып едім: «Баянауылмен байланыс жоқ», -деген жауап алдым.

Кезекші келіншек менің тарыққан түрімді көріп: «Бір сағаттан кейін келіңіз, мүмкін байланыс болып қалар», — деді.

Манағы машинаға қайта айналып келіп, оған өзімнің жалғыз еместігімді, қалайда Баянауылға сөйлесуім керектігін айттым. Бетіме қарап: «Вокзалда жатқан босқындардың басшысы екенсіз ғой», — деді «Босқын» деген сөз құлағыма түрпідей тисе де үндемедім.

Ол: «Менің ұлтым неміс, бір кездері бізді де осында күшпен әкелген еді. Әйтеуір тірі қалып осы күнге жеттік. Баянауылға апарып кел десеңіз қарсы емеспін», — деді. Оның сөзіне сенер- сенбесімді білмей, әрі бейтаныс адаммен түнделетіп жол жүріп кетуден қорықтым. Біз вокзал мен байланыс торабы арасында таң атқанша жүрсекте Баянауылға сөйлесе алмадым.

Таң атты. Жүргізушіге ақысын төлеп едім, алмады. Рахметімді айтып байланыс торабында қалып қойдым. Тағы да сөйлеспек болып едім, нәтиже шықпады.

Тарығып далаға шықтым. Қала халқы ұйқыдан оянып, қарбалас басталып кеткен шақ. Автобустар ағылып, жұмысқа асыққан адамдар бірі жүгіріп, бірі автобусқа қысыла–қымтырыла енгенін қызықтап біраз отырдым. Тұрғындардың басым көпшілігі басқа ұлт өкілдері екендігін көріп өзімді Ресейдің бір қаласында отырғандай сезініп, вокзалда қалған адамдарыма алаңдай бастадым...

Ақыры жергілікті әкімшілікке барып жағдайымызды таныстыруға бекіндім. Сұрастырып жүріп сағат таңертеңгі тоғыздар шамасында әкімшілікке келдім. «Бірінші бастық бүгін келмейді», — деп хатшы қыз орынбасарының кабинетін нұсқады.

Есігін ашып кіруге рұқсат сұрадым, «Заходите», — деді үстел артында отырған орыс азаматы. Сәлемдесіп, жағдайымды айтып едім, дереу біз туралы Баянауылға хабарлады. Алдыма бір бөтелке минерал суын қойып: «Іше отырыңыз, керекті адамдарды шақыртамын, абыржымаңыз», — деді.

Кешікпей ішкі істер бөлімінің және басқадай мекемелердің басшылары келіп, амандасып, жөн сұрасып жатты. Көпшілігі өзім тұрғылас қазақ азаматтары екен.

Барлығы ақылдаса келіп, вокзалда ұйықтап жатқандарды басқалар мазаламау үшін сыртынан күзет қою, түсте тамақтандыру, арнайы автобустар бөліп Баянауылға жеткізу сияқты мәселелерді сөйлесіп дереу шешісті.

Алғаш рет өзімді арқа сүйер ағасы бар ең бақытты жандай сезіндім. Көтеріңкі көңілмен вокзалға келіп, екінші қабатқа көтерілдім. Бәріде алаңсыз ұйқыда.

Кішкентай ұлымды бауырына басып, үлкен қара чемоданның үстінде бүктүсіп ұйықтап жатқан келіншегіме қарап ойға кеттім. Иә, біз осы балалардың, болашақ ұрпақтың қамын ойлап келдік емес пе! Міне, бүгіннен бастап қазақ елінде жаңаша өмір жолымыз басталады. Бұл жол қалай болсада ұрпақ алдындағы борышымызды өтедік. Бастысы осы азғана отбасын қара ормандай қазағына қостық. Ойымды жанымдағы жігіттің сөзі бөлді:

«Мұқа, автобустар күтіп тұр, ағайындарды оятып, тамақтандыруға апарайық», — деді. Сонымен ұйықтап жатқандарды бір-бірлеп оятып, автобустарға отырғызып, «Сарыарқа», «Екібастұз» атты мейрамханаларға алып жүрдік. Бәрі мәз-мейрам, тек түні бойы ұйықтамай титықтаған мен ғана дел-сал күйдемін.

Ағайындарды Баянауылдың он совхозына бөліп апаратын болдық. «Бір Баянауылға барамыз», — деп келгендер енді ауыл-ауылға бөліп әкетпекші болғанда бірінен-бірі қалмаймыз, бөлінбейміз деп біраз әуре-сарсаңға салды.

Мен: «Міне аман-есен Қазақстанға жеттік. Моңғолияның әр аймағында тұрып келдік емес пе? Енді бәріміз бір ауылда тұрамыз деп, жергілікті басшылықты әурелемейік. Ұзамай Баянауылдың байырғы тұрғындары болып, өз қазағымызға балдай батып, судай сіңіп кететінімізге сенемін. Алла дендеріңізге саулық, бастарыңызға бақ берсін! Қадамдарыңызға гүл бітсін!», — деп, сөзімнің соңында: «Ешкім бармаймыз деген кеңшар қайсы?» — деп сұрадым. Ағайындар аман-есен алып келгеніме алғыстарын жаудырып жатты.

Біреу: «Бес жанұя аламыз», — депті, «орысша аты бар «Совхоз имени 40 лет октября», — деді.

«Жарайды, мен сонда барайын», — деп ешкім бармаймыз деген кеңшарға жүретін автобусқа бірінші болып міндім. Егер мұндай сөз шықпағанда өзім Екібастұз қаласында қалып та қоятын ба едім, кім білсін. Өйткені, аз уақыт ішінде танысып үлгерген қала әкімшілігіндегілер:

«Өзіңіз Ресейден оқу бітіріпсіз, әрі қалалы жерде құрылыс мекемесін басқарып келген көрінесіз, жалғыз сізге, қызмет те, пәтер де табылады, жағдай да жасай аламыз», — дескен еді.

Бірақ ағайындарды межелі жерге жеткізбей жатып, қара басымды күйттеп қалып қойғандай болмайыншы деген ой келді. Дәм деген осы да. Қазір туған ауылымдай болып кеткен Жаңатілекке сол кезде ат басын бұрғаныма шүкіршілік етемін.

Егер: «Совхоз им. 40 лет октября» атақты Жаяу Мусаның туған жері екенін, ұзамай бұл шаруашылық әйгілі Жаяудың атымен аталатынын білсе ағайындар осы кеңшарға барамыз деп таласарма еді, кім білсін!

Ата жұртын аңсағандар керуені түс ауа Баянауылға бет алды...

...Біз мінген автобус көрікті Баянауылды көктей өтіп, Көшеті асуын артқа тастап кең далаға шықты. Алыстан мұнартып бір тау көрінеді. Бет алысымыз сол көгілдір тау.

Жүргізуші Рахман ананы-мынаны айтып, көңілімізді аулап келеді.

Аудан орталығынан шыға қырықтай шақырым жүргесін бір төбеге тоқтадық.

Автобустан сыртқа шыққан бізге Рахман: «Бұл жерді Әскер төбе дейміз, ауыл адамдары әскерге баратын балаларын осы төбеге дейін әкеліп шығарып салады. Ал анау көрініп тұрған біздің ауыл», — деді. Көзім мұнартып көрінген ауылға түсті. Ауыл ортасында мұржасы сорайған зәулім үй көрінеді, мектеп болар деп ойладым. Көп аялдамай жүріп кеттік.

Автобус ауыл орталығындағы екі қабат ғимараттың алдына келіп тоқтады. Артынып-тартынып автобустан түскен бізді әжелер шашу шашып, ақсақалдар құшақтарын жайып қарсы алды.

Ұзын бойлы, етжеңді сары жігіт (совхоз директоры болу керек) өзі ертіп жүріп қонақ үйдің бірнеше бөлмелеріне орналастырды да, «Асханада күтеміз», — деп шығып кетті. Біз киім-кешегімізді ауыстырып, жуынып-шайынып асханаға беттедік. Асхана табалдырығын аттай бергенімізде тағы да шашу шашылды. Әдеміше келген қызыл шырайлы, мұртты жас жігіт (Жүнісов Нұрымхан мектеп директоры,кейін ауыл әкімі болды) қолындағы домбырасын қағып-қағып жіберіп, арнау әнін төгіп-төгіп жіберді.

Кеңшар директоры (Шаймурат Машрапұлы Бозтаев Жаңатілек ауылына қоныс аударып келген бізді жылы қарсы алып, қолынан келген көмегін аямаған қарапайым, адамгершілігі мол, ұлтжанды, еңбекқор, асыл азамат еді. Кейін Баянауыл ауданы әкімінің орынбасары қызметін атқарып тұрып дүниеден озды) осындағы адамдарды бір-бірлеп таныстырып өтті.

Ауыл адамдарымен алғаш рет дастархан басындағы кездесу түннің бір уағына дейін жалғасып, тамылжыта талай әндер айтылып күмбірлеген күйлер тартылды.

Жол соқты болып шаршап келген біз ертеңінде кеш ояндық. Бой жазып далаға шыққанымызды байқаған ауыл адамдары біртіндеп сәлемдесуге келе бастады. Құр қол келмей, біреуі қымызын екіншісі нан-бауырсағын, сүтімен құртын дегендей әкеліп жатыр. Қонақжай қарапайым қазақ ауылының осы бір ақ пейілдерін, бізге деген туысқандық пен мейірімге толы ақ ниеттерін әлі күнге дейін ризашылықпен еске аламын.

Жеткенде аңсап ата-баба еліне,

Арман болған қазағымның жеріне.

Құшағыңды айқара ашып қарсы алдың,

Өз балаңдай отырғызып төріңе.

Айналайын, елім неткен кең едің,

Мен сүрінсем қолтығымнан демедің.

Айқара ашқан қариямның құшағын,

Ата жұртым ықыласы дер едім.

...Келесі күні директор шақырды. Бастық аман-сәлемнен кейін әрқайсымызбен жеке-жеке таныса бастады.

Қатар отырған бесеуіміздің үшеуі инженер, біреуі жүргізуші, енді біреуінің шахтер екендігін естіген директор өз таңданысын жасыра алмады. Ол кісі: «Еңбек шарты бойынша Моңғол елінен бес отбасы шопандар келеді», — деп хабарлағанын, қазір маманды қызметті былай қойып, бағатын мал тауып берудің өзі оңайға түспей отырғандығын айтты.

Бірақ: «Тас түскен жеріне ауыр» дегендей осында қаламыз десеңіздер қолдан келген көмегімізді аямаймыз, тез арада екі қыстақ босаттырып береміз. Ал, маманды жұмыс іздесеңіздер ондай жұмыс ауылда жоқ, жолдарыңыз болсын!» — деді.

Біз ақылдаса келе мал бағуды ұйғардық. Себебі білмейтін жердің ой-шұңқыры көп дегендей маманды жұмыс іздейміз деп жүріп осы күнімізге зар болармыз, «Ел іші алтын бесік» дегенге сайдық.

Директор: «Сіздерге бір ай ішінде мал ұстауға қолайлы ферма босаттырып беремін. Соған дейін орталықтан онша алыс емес Сандыбай деген қыстақта тұратын Олжабай ағамыздың бір жағындағы бос тұрған төрт бөлмеге бес отбасы амалдап тұра беріңіздер», — деді.

Түс ауа Сандыбайға бөлімше меңгерушісі Алдан (Алтынбеков Алдамжар кейін құда болып кеттік) алып жүрді. Сандыбай қыстағында бізді екі пәтерлі ескілеу үйдің бір жағына жайғастырды. Төрт бөлмеге бес отбасы бөлініп орналастық. Көп балалы жанұяның отағасы Олжабай алпысты алқымдаған тапалтақ келген бадырақ көз қара кісі екен. Жұбайы балаларымызды айналып-толғанып бәйек болып жүр.

Көптен бері бос тұрған төрт бөлменің ішіне шыбын-шіркей қаптап кетіпті. Іргенің айналасы тышқан қорық. Бізге әкелген азық-түлікке таласқан тышқанның шиқылымен масаның ызыңы таң атқанша көз ілдірмеді.

Қалалы жерде туып-өскен балаларымыз иттен де тіпті қой екеш қойдан да, ызыңдаған масамен қайшалысқан тышқаннан да үрейленіп етегімізге оралып мазамызды алды. Онымен қоса үй іргесіндегі үйілген көң-қоқысқа үймелеген қара шыбын тамақ иісі шығысымен қаптап біраз қалжыратты.

Кеш бата движок қосып балалар бір-екі сағат телехабар көреді. Мотор дарылдап біраз тұрады да үні өшеді. Далада өлі тыныштық орнайды. Алғашқыда қаланың у-шуына үйренгендерге осы тыныштықтың өзі бір түрлі қорқыныш сезімін туғызғандай болатын.

Ауылды жерде туып, есейе келе қалалық болғандардың жүрегінде сол ауылға деген бір сағыныш жататыны жасырын емесқой. Сандыбай қыстағында өтіп жатқан әрбір күн мен үшін сол бір сарытап сағынышымның өтеуіндей сезіліп жүрді.

Ал балаларыма бұл орта мүлде жат болғандықтан олардың үйренісіп кетулері қиынға соқты. Ұзамай інім Кәдірбектің кішкентайының жағдайы күрт төмендегендіктен анасымен қоса облыс орталығына алып кетті. Екі күннен кейін жеті жасар қызыммен екі жасар ұлым шешелерімен бірге ауылдық ауруханаға түсті. Осылайша бір жұманың ішінде екі әйел, үш бала ауруханаға жатты да қалғандарымыз үрпиісіп Сандыбай фермасында қала бердік.

Екі жұмадан кейін бөлімше меңгерушісі бізге дайындаған Ожар қыстағын көрсетуге ертіп жүрді. Ожар арасы жарты шақырымдай қашықтықта орналасқан екі ферма екен. Төрт үй осы екі фермаға бөлініп отыратын болдық та жүргізуші мамандығы бар Қозыхан бөлімше орталығына орналасатын болды. Бірақ біздің бұл келісіміміз аяқ астынан өзгеріп кетті.

Сандыбай фермасына оралған мені Алексеевка (Қазіргі Құндыкөл ауылы) совхозына бөлініп кеткен Қажай жездем күтіп отыр екен. Өзі аздап қызу. Ол кісі: «Бізді балалар интернатына қамап қойғалы екі апта болды. Бәріміз саған сеніп келген едік. Ана орыс тілді бастықсымақтарыңмен өзің сөйлесіп дұрыстап орналастыр, не жүгіміз поездан түспей тұрып келген ізімізбен кері қайтар!» — деп дүрсе қоя жөнелді.

Қалайда барып жағдайларын көзбен көріп келейін деп машинасы бар көрші фермадағы Мұқамеджан ағайға айтып едім ол кісі апарып келуге келісті.

Алексеевка совхозы бізден қырықтай шақырымда екен. Ағайындарды мектеп интернатына орналастырыпты.

«Совхоз директоры кезекті демалыста болғандықтан кімді қайда орналастыру мәселесін біз шеше алмаймыз», — деді директордың орынбасары.

«Ұзамай мектепте сабақ басталады, директор жұмысқа шықпаса бұл кісілер интернатта балалармен бірге тұрама?» — деген сұрағыма:

«Әрине, басқа менің қолымнан келер жоқ», — деп жауап берді.

«Қиыншылықтың бәрі артта қалды, елге аман-есен жеттіңіздер, енді осы ортаға тастай батып, судай сіңіп кетесіздер», — деп Екібастұзда үлкен бір іс тындырғандай болып ағайынға айтқан сөзім ойыма оралды. Кімге барып не айтарымды білмей тарығып балалар жатаханасына келдім.

Туысқандардың бәрінің көңіл-күйлері төмен, жүздерінде «Қазақстанға жеттік» деген аз уақыт бұрынғы жайраңдаған қуаныш сезімінің ізі де қалмаған.

«Әй, қарағымай, айдың күннің аманында өсіп-өнген ел жерімізді тастап бекер келген сияқтымыз!» — деді Сапарғали ақсақал. Ақыры жарты күндей жандарында болып білген ақылымды айтып, түс әлетінде ағайындармен бірге асханаға бардым.

Тамағы нашар, көжеден күлімсі иіс шығады. Шайы жылымшы татыған сылдыр қара су. Жасы үлкендерді қойып, әкелген тамақтарын менде іше алмадым. Аспазшы келіншек басқа ұлт өкілі екен.

- Басқа шай-тамақ жоқпа? — деп сұрадым.

- Басқа болса мұны берембе, ішсең іш, ішпесең қой, — деді ол шаптығып. Мына ағайындарды адам деп санап тұрған жоқ сияқты. Ашуым келді:

- Қай ұлтсың өзің, орыс пен қазақтан бұрын-соңды мұндай ас ішіп көрген жоқпын, — дедім.

Шеттен келген шерменділердің ішінен орысша өзімен сөз таластыратын біреудің шыққанына қорландыма қайдам аспазшы әйел ашудан жарыла жаздап жылап жіберді. Ар жағынан бір қазақ келіншек келіп:

- Мына Моңғолдарға бола бұл кісіні неге тілдейсің, — деп тиісе жөнелді.

- Алыстан келген ағайындарды «Моңғол» деп Қазақстанның атын жойғандарыңмен қоймай әке-шешелеріңдей адамдарға шайларыңды дұрыс қайнатып бермеген сендерді бүгін облысқа хабарлаймын, кесірлерің ана директорларыңа тиетін болады,- дедім менде бетімнен қайтпай.

Осы әңгімеден кейін ағайындар бірауыздан: «Біз бұл ауылда тұрмаймыз, ендігі ақылын өзің тап», — десіп үлкендер кемсеңдеп, жастар жаутаңдап отырып алды. Күн бата өз директорым Бозтаев Шаймұрат ағаның үйіне келіп Алексеевкадағылардың жай-күйін таныстырдым.

«Япырай, үлкен жолдың бойында орналасқан, шаруашылығы мығым, мүмкіншілігі де артық совхоз еді», — деп біраз ойланып отырды. Мен ағайындардың ол жерде енді тұрмайтындығын айтып, қалайда көмектесуін өтіндім. Ақыры бес отбасын бізге, қалғандарын, 21-партсьезд (Қазіргі Ұзынбұлақ ауылы) атындағы шаруашылық бастығына телефонмен сөйлесіп, солай жіберуге келісті. Совхоз директоры мені ауыл орталығына көшіріп алу ниетімен бір жылқышының босаған үйін жөндеттіріп жатқандығын айтты.

Мен: «Қысылғанда қамқоршы болғаныңызға рақмет, Алексеевкадан көшіп келетін жездем балалы-шағалы, әрі мал бағып көрмеген еді, совхоз орталығындағы босаған үйді сол кісіге берсеңіз», — дедім. Директор қарсы уәж айтқан жоқ. Түнделетіп Сандыбай қыстағына қайтып оралдым.

Ұзамай Павлодарға біздің жүкті тиеген вагондар жетіпті деген хабар алып, облыс орталығына келдік. Әр ауылға бөлінген ағайын-туыстар вокзал басында кездесіп, мәре-сәре болып қалысты. Жергілікті жерлерде кейбірін құшақ жайып қарсы алса, енді біреулерге жат мінез көрсеткенге де ұқсайды. «Әрине бес саусақ бірдей емес, қиыншылықтар әлі де болуы мүмкін, бәріне де төзу керек», — деп білген ақылымды айттым.

Алексеевкадағы он үйдің бесеуінің жүгін 40 жылдыққа, басқасын 21-партсьезден келген көліктерге арттырып жібердім де қайтар жолда интернатта жатқан ағайындарымды ала кеттім. Совхоз директоры келіскеніміздей орталықтағы босаған үйді жездеме берді де өзін бас зоотехниктің жүргізіушісіне алды.

Жалғасы бар...

Мұхит Жақсылықұлы