Экономист Айбар Олжаев елдегі қымбатшылық туралы ашық пікір білдірді. Себебі халық экономистердің болжамдарымен келіспейді. Ел тұрғындары бағалардың өсуін қатты сезініп келеді.

Қазақстанда қымбатшылық күн сайын қарапайым халықтың қалтасын қаққан басты мәселе болып отыр. Бағалардың өсуін бәріміз сеземіз, бірақ оның түпкі себептері әрқашан түсінікті емес. Экономист Айбар Олжаев осы күрделі тақырыпты қарапайым тілде түсіндіріп, қымбатшылықтың қайдан шыққанын және неліктен биліктің бұрынғы әдістері нәтиже бермей отырғанын ашық айтты. Caravan.kz тілшісі сарапшының сөзін негізге алып, баға өсімінің нақты себептерін, қай салада шығындардың қатты артқанын және ресми статистиканың не көрсетіп отырғанын талдап көрді.

Қазақстан 2014 жылдан бері қымбатшылықпен өзіне белгілі әдіспен ғана күресті деп жазды сарапшы. Ал ол баяғы кеңестен қалған әкімшілік-әміршілдік әдіс.

«Жаңағы саудагерді шақырып алып, сен бағаны өсірме деп бұйрық береді. Немесе әкімнің телеарнаны шақырып алып, өтірік базар аралауы. Бірақ нарық заманында мұндай бағыт мүлде жұмыс істемейді. Дұрыс емес. Оған қарсы жауап ретінде саудагерлер қолдан жасалған дефицит туғызады да, тауарларын өзіне керек бағада астыртын сата береді. Бірақ енді олар болашақтағы тағдырынан қорқып, өздерінің тәуекелдерін де ойлап, аз уақыттың ішінде барынша тез пайда табуға тырысып, тауар мен қызметті мүмкіндігінше қымбаттатады. Себебі, ертеңге деген сенім жоғалады. Бізде тура сондай жағдай орын алды. 10 жылдан бері осындай режимде келдік», — деп жазды ол.

Мемлекет мұның дұрыс еместігін биыл ғана түсініп, мысалы қолдан дефицит жасап келе жатқан жанармай сатқыштарды қадағалауды қойды. Олар қазір бензинді қымбаттатады. Ал халық, әсіресе жүргізушілер жауап ретінде ертең электромобильдерге өтеді, сосын сұраныс азайып, бәсеке көбейіп, бензин бағасы нарық жағдайында өз қалпына келуі тиіс.

Ал тарифтер неге қазір қымбаттауда?

2018 жылы қателік жібердік. Оған үкімет те, табиғи монополистер де кінәлі. Ол жылдары біздің барлық коммуналды жүйелеріміз, электр генерациясы, жылыту қазандықтары, оның құбырлары, жерасты коммуникациялар, барлығы тозып тұрған еді. Сол кезде дұрыс бастама көтеріліп, «тариф инвестицияға» жобасы қолға алынды. Яғни тарифтер көтерілуі тиіс, бірақ содан түскен ақшаға табиғи монополистер барлық инженерлік жүйені, құрылғыларды жаңалауы тиіс еді. Бірақ ішкі механизм дұрыс болмай, табиғи монополистер түскен ақшаны модернизацияға емес өздеріне айлыққа, бонусқа жарата бастады. 2018 жылы Бас Прокуратура осыны анықтап, жаңағы жобаны жауып тастады да, тарифті өсіруге тиым салды.

Бірақ құрылғыларды, құбырларды жаңалау проблемасы ешқайда кеткен жоқ. Сол себепті, өзі ескіріп, тесілейін деп тұрған құбыр тағы алты жыл әбден шыдап, 2023 жылдан бастап барлығы жарыла бастады.

«2025 жылы біз осы жобаға қайтып келуге мәжбүрміз. Тарифтерді өсіру арқылы ғана жүйелерді, құбырларды жаңалай аламыз. Басқа ақша жоқ. Бірақ енді монополистер айлыққа, бонусқа ұрлай алмайды. Енді модернизацияны кредит алып жасайды. Ал тарифтен түскен ақша сол кредитті жабуға тікелей жіберіліп отырылады», — дейді ол.

Бағдарламаға сәйкес тарифтер кезең-кезеңімен артып отырады, ал 2026 жылға қарай жалпы өсім 30%-ға жетеді деп күтілуде. 2025 жылдың жазы бойынша коммуналдық қызмет тарифтерінің орташа жылдық өсімі шамамен 16%-ды құрады. Оның ішінде суық су 97%-ға, жылыту 19,2 пайызға, газ 15,5 пайызға, электр энергиясы 11,3 пайызға, тұрғын үйді күтіп-ұстау 11,9 пайызға қымбаттады.

Үкімет жаңа тарифтерді біртіндеп енгізуді жоспарлап отыр. Ең ауыры келесі жылы келеді. Келер жылы тарифтер 20–30%-ға көтерілуі тиіс.

«Осыдан 10 жыл бұрын біз бұл мәселені шешіп тастай алмадық. Сондықтан енді бізге не дым жоқ, не сәл қымбат деген екі вариант қана берілетін болады. Су мүлде жоқ, бірақ ештеңе төлемейсіз. Немесе су бар, бірақ ол кешегіден қымбат. Сіз қай вариантты таңдайсыз? Әрине су бар, бірақ сәл қымбат деген вариантқа амалсыз көнесіз. Егер біз қазір тарифті қымбаттатып, содан түскен ақшаға барлығын ауыстырып, жаңалап алмасақ, ертең су да, жарық та болмайды», — дейді маман.

Қымбатшылықтың үшінші қазығы – азық-түлік

Мұнда екі құбылыс бар дейді экономист. Иллюзияны қою керек. Қазақстан өзін толықтай азық-түлікпен қамтамасыз етпейді. Әйтпесе бір жылда 4 миллиард долларға шетелден азық-түлік импорттамайтын едік. Сол 4 миллиард доллар импортты тамақтың тең жартысы, яғни 2 миллиард доллардың асы Ресейден келеді. Рубльдің курсы теңгеге шаққанда көтерілген сайын, бұл бір, Ресейдің өзінің 8-9 пайыздық инфляциясын қосыңыз, бұл екі, сонда жыл сайын импорттық тағамның тең жартысы 15-16 пайызға қымбаттауда. Ал Ресейден басқа елдерден келетін тамақ импортына теңгенің долларға жыл басынан бері 2 пайызға құнсыздануы мен доллардың өзінің 4 пайыздық инфляциясын қосыңыз. Шамамен 6 пайызға қымбаттау тіркей аламыз.

Екінші құбылыс. Ет пен дақылдардың экспорты. Қазақстан азық-түлікті импорттап қана қоймайды. Қазір біз аграрлы экспортты мемлекетпіз. Әсіресе ет мәселесіне келгенде қымбатшылықтың негізгі себебі – біздің фермерлер үшін ет пен малды ішкі нарыққа емес, экспортқа шығарып сату анағұрлым тиімді және пайдалы болып отыр. 12 ай бойы еңбек етіп, малын өсіріп, терін төккен шопанға «шетелге қымбатқа сатпа, ішкі нарыққа арзан сат» деп қалай айта аламыз?

Қазірдің өзінде мемлекет тірі бұқаларды сыртқа экспорттауға тиым салып отыр. Ет бағасын қолдан ұстап тұру үшін. Ал ол бұқалардың стейкке арналған түрін өсіретін, элиталық бұқа өсірушілерге ауыр тиюде. Оны ішкі нарыққа сойып сатса, ешкім оның стейк ретіндегі жоғарғы маркасына қарамайды, кәдімгі ет ретінде алайын деп тұр.

Статистика не дейді?

1. Жалпы қымбатшылық

2025 жылдың жазында Қазақстандағы жылдық инфляция 11,8%-ға жетті. Бұл – халықтың қалтасына қатты сезілетін көрсеткіш. Әсіресе коммуналдық қызмет пен азық-түліктің бағасы көбірек қымбаттады. Азық-түлік тауарлары 10,6%-ға, азық-түлік емес тауарлар 9,4%-ға, ал ақылы қызметтер 16%-ға өсіп отыр.

2. Коммуналдық тарифтер

Коммуналдық қызмет бағалары соңғы бір жылда айтарлықтай көтерілді. Суық су тарифі 97%-ға шарықтады. Жылыту 19,2%-ға, газ 15,5%-ға, электр энергиясы 11,3%-ға, ал тұрғын үйді күтіп-ұстау 11,9%-ға қымбаттады. Үкімет бұл өсімді кезең-кезеңімен жалғастырып, 2026 жылға қарай тарифтердің жалпы өсімі 30%-ға жетеді деп болжап отыр.

3. Азық-түлік бағасы

Азық-түлік бағасы да халық үшін үлкен салмақ. Жылдық өсім орта есеппен 11,2%-ды құрайды. Бірақ кей тауарларда қымбаттау одан да жоғары:

-өсімдік майы – 20,3%,

-жеміс-көкөніс – 19,4%,

-ет пен ет өнімдері – 13,2%.

Қазақстан толықтай өзін азық-түлікпен қамтамасыз ете алмайды. Жыл сайын 4 миллиард доллардың тағамын сырттан әкелеміз, оның тең жартысы Ресейден. Сондықтан Ресейдегі инфляция мен рубль бағамы бізге тікелей әсер етеді.

4. Аграрлық экспорт

Қазақстан аграрлық өнімдерді тек импорттамайды, сонымен қатар көптеп экспорттайды. 2025 жылдың алғашқы жартысында ауыл шаруашылығы экспорты 38%-ға өсіп, 3,2 миллиард долларға жетті. Бұл фермерлер үшін тиімді, өйткені сыртқы нарықтағы баға жоғары. Бірақ ішкі нарықта ет пен дәнді дақыл бағасының өсуіне әкеледі.

5. Сыртқы сауда

2025 жылдың қаңтар-маусым айларында Қазақстанның жалпы сыртқы сауда айналымы 65,9 миллиард доллар болды. Бұл өткен жылға қарағанда 3%-ға аз. Экспорт 7%-ға төмендеді, ал импорт 2,6%-ға артты. Бұл еліміздің әлі де сыртқы тауарларға, әсіресе азық-түлікке тәуелді екенін көрсетеді.

Ең қиын сұрақ – енді не істеу керек?

Қазақстандағы қымбатшылықты тоқтату мүмкін бе? Тарифтер бойынша мүмкін емес. Коммуналды желілерді толық жаңалап алмайынша 5-6 жыл шыдау керек. Бірақ шынымен де, тарифтерден түскен ақшаның мақсатты жұмсалып жатқанын микроскоппен қадағалап тұру керек. Бензин бойынша нарық өз орнына қояды. Дефицитті азайту үшін BYD сияқты Қытайдың арзан көліктерін көптеп пошлинасыз кіргізіп, такси, яндекс барлығын осы электромобильдерге ауыстырып тастау керек. Ал азық-түлік бойынша. Өндіріс ашып, тамақтың бәрін өзіміз өндіре беру керекпіз.