Биыл – Конституциямыздың, Бейжің декларациясы мен іс-қимыл платформасының 30 жылдығы. Осы орайда Ата заңымыздың әйелдер мен ерлердің құқықтарын қамтамасыз етудегі рөлі, гендерлік теңдікті орнатудағы елдің 30 жылдағы нәтижесі, сондай-ақ Бейжің декларациясы мен іс-қимыл платформасының және БҰҰ ҚК 1325 қарарын іске асыру перспективаларын сарапшылар Халықаралық конференцияда талқылады.

– Әйелдер халықтың жартысынан көбін құрайды, бұл елдің экономика­лық дамуы үшін айрықша маңызды. Сондықтан ерлер мен әйелдердің өмірдің барлық саласына тең қатысуы – басты басымдығымыздың бірі. Елімізде әйелдер ерлермен тең дәрежеде, тіпті кей жағдайда артықшылығымен де өз құқықтары мен мүмкіндіктерін жүзеге асырып отырғанын сеніммен айтуға болады. Мысалы, мемлекеттік қызмет­тегі әйелдердің үлесі – 55,8 пайыз, оның ішінде 39,1 пайызы – басшылық лауазымдарда. Судьялардың 50 па­йыздан астамы – әйелдер, олардың 47 пайы­зы – Жоғарғы сот судьялары. Квази­мемлекеттік сектордағы бас­шыл­ық қызметтегі әйелдердің үлесі – 46,8 пайыз. Сонымен қатар әйелдер құқық қорғау және дип­ло­матиялық қызметтерде белсен­ді еңбек етіп келеді. Қазір әйел­дердің қоғамдағы рөліне қатыс­ты әлеуметтік нормалар да өзгеріп жатыр, – деді Конферен­цияның пленарлық отырысында Мәдениет және ақпарат вице-министрі Евгений Кочетов.

Атап өтсек, 1995 жылы қабыл­данған Конституция – еліміздің әрбір азаматының құқықтарының кепілі. Бейжің декларациясы болса, гендерлік теңдікті қамтамасыз етудегі жаһандық күн тәртібінің жаңа дәуірін ашқан маңызды халық­аралық құжат. Сондай-ақ БҰҰ (Біріккен Ұлттар Ұйымы) Қауіпсіздік Кеңесінің «Әйелдер, бейбітшілік және қауіпсіздік» атты 1325 қарарының қабылданғанына биыл – 25 жыл. Бұл қарар әйел­дер­дің қауіпсіздік пен бейбіт­шілікке қосқан үлесін бағамдайды.

Жиынға қатысқан Президент жанындағы Әйелдер істері және от­басылық-демографиялық сая­сат жөніндегі ұлттық комис­сия мүшелері, Мәжіліс депутат­тары, Конституциялық және Жоғарғы сот, ҮЕҰ мен халық­аралық ұйымдар өкілдері, орта­лық мемлекеттік органдар, ген­дерлік теңдік мәселелері бойын­ша әкім­дердің штаттан тыс кеңес­шілері, ғалымдар мен са­рап­шылар елімізде әйел­дер­дің конс­титуциялық-құқық­тық мәрте­бесіне ерекше назар аударылып келетінін айтады. Өйткені қолға алынған реформалардың нәтижесі зор. Әсіресе зорлық-зомбылыққа қарсы шаралар қатаңдатылып, заңмен бекітілді.

– 2023 жылдың соңында Прези­дент Адам құқықтары мен Заң үстемдігі саласындағы іс-қимыл жоспарын бекітті. Оны іске асыру үшін 2024 жылғы сәуір­де заң­дарға тиісті түзетулер енгізіл­ді. Мәселен, қылмыстық заңна­ма­дағы денсаулыққа қаса­қана жеңіл зиян келтіру (ҚК 108-1-бабы) және ұрып-соғу (ҚК 109-1-бабы) құрамы қылмыс­тық жауапкершілікке ауыс­ты. Сот­тарға ерекше талаптар шең­берінде агрессорларды тұрғын үйден оның балама тұратын жері болмаса да шығару және оларға ден­саулық сақтау органдарында мінез-құлықтарын түзету үшін психологиялық көмек таға­йындау құқығы берілді. Нәти­­жесінде, жыл басынан бері қыл­мыстық теріс қылықтар шең­берінде 207 адамға қатысты атал­ған шектеулер белгіленді (ҚК 98-3-бабы), – деді ІІМ Әкім­шілік полиция комитетінің Отбасы­лық-тұрмыстық зор­лық-зом­былықпен күрес бас­қар­­ма­сының бастығы, поли­ция полков­нигі Ақмарал Серік­баева.

Сондай-ақ оның айтуынша, жалпы қабылданған арнайы заңдар жыл са­йын тұрмыстық қылмыс деңгейін орта есеппен 10 пайызға төмендетті. Егер 2005 жылы осындай 1,6 мыңнан аса қылмыс жасалған болса, 2024 жылдың қорытындысы бойынша бұл көрсеткіш 1,5 еседен аса төмендеді (900 қылмысқа дейін).

Айта кетсек, еліміз – ТМД-дағы полицияда әйелдерді зорлық-зомбылықтан қорғау жөнін­дегі жеке бөлімшесі бар жалғыз ел. Сонымен қатар Мәде­ниет және ақпарат министр­лігі мемлекеттік отбасы саясаты саласындағы уәкілетті орган ретінде айқындалды.

Жоғарғы сот судьясы Гүл­мира Исамберлиева халық­ара­лық ұйым­дардың бағалауы бойын­ша Қазақстан бұрынғы кеңес­тік елдер арасында сот жүйе­сінд­егі нақты гендерлік тепе-тең­дікті қамтамасыз етіп келе жатқан санаулы мемлекеттің бірі екенін айтады.

– Еліміздегі судья-әйел, сот саласын­дағы маман – ерекше құбы­лыс емес, дәйекті мемле­кеттік саясаттың, оның ішінде Жоғарғы соттың, Жоғары сот Кеңесі­нің, басқа да ұйым­дар­дың бірлесіп атқарған жұмысы­ның нәтижесі. Сот төрелігін атқару сапасына әйел-судьяның қосқан үлесі қомақты. Өйткені олар әр іске жоғарғы деңгейдегі жауапкершілікпен, адалдықпен, әр мән-жайға нақты назар аудара­тын бай­қам­паздықпен, заң та­лабы мен әлеуметтік әділдік ара­сындағы теңгерімге ұмты­лы­сымен ерекшеленеді. Олардың кәсі­би көзқарасы әсіресе, отбасы, балалар мүддесі немесе әлеу­мет­тік осал топтарға қатысты істерді қарау барысында айрықша баға­лы, – деді Жоғарғы сот судьясы.

Қазіргі елімізде 2 мыңнан аса судья бар, олардың жартысына жуығы – әйелдер. Облыстық соттарда 13 әйел алқа төрағасы қыз­метін атқарса, 79 әйел аудан­дық соттарды басқарып отыр.

Ал Ұлттық статистика бюро­сының мәліметіне сүйенсек, әлем­дегі әйелдердің басшы лауазым­дардағы жалпы үлесі 41,2 пайызды құрайды, оның ішінде еліміздегі саяси мемлекеттік әйел қызметшілердің саны ерлермен салыстырғанда он есе аз (бар болғаны 9 пайыз).

– 2019 жылдан бастап әйел ми­нистр­лердің саны біртіндеп өсті, бірақ олардың үлесі м­и­нистр­лердің жалпы санынан 14 па­йыздан (орташа әлемдік көр­сеткіш 23,3 па­йыз) аспады. Жалпы, әйелдер әлем халқы­ның жартысын құрайды, бірақ саяси көш­басшылықтағы гендерлік ассиметрия әлі де сақталып отыр. БҰҰ мәлі­метінше, осы уақытқа дейін бірде-бір ел толық гендерлік теңдікке қол жеткізген жоқ және Дүниежү­зілік экономикалық форумның «Жаһандық Gender Gap 2024» баяндамасында әлемде гендерлік теңдікке жету үшін 134 жыл, ал саяси салада теңдікке жету үшін 169 жыл қажет екені атап өтілген, – деді саясаттанушы Айнұр Тұқымова.