Түркітілдес елдерде суға қатысты зұлмат жағдай қалыптаса бастағандай.

Түркияда Мәрмәр теңізінің деңгейі кенеттен құлдырап, жағалауынан 20 метрге шегініп кеткен. Салдарынан, кей жерде теңіздің түбі көрініп қалды, бұрын су шалқып жатқан жерде шағын құм аралдар пайда болған.

Yeni Şafak газетінің жазуынша, Мәрмәр теңізінде тосыннан тайыз жерлер туындап, суда жүзіп жүрген бірнеше кеме қайраңға отырып қалған.

"Текердаг провинциясында Мармар-Эреглиде сирек кездесетін табиғи құбылыс орын алды. Мәрмәр теңізінің деңгейі күрт төмендеді. Су жағалауынан шамамен 20 метрге алыстап кетті. Суы қайтқан жерлерде құм аралдар пайда болды. Осы кезде суда тұрған кеме-қайықтар таяз жерге тап болып, қайраңға отырды. Жағалауда қалыптасқан мұндай тылсым көрініс жергілікті жұртшылықтың алаңдаушылығын туғызып жатыр", – деп хабарлады түркиялық "Йени Шафак" (Жаңа Таң) басылымы.

Кейбір тұрғындар бұл оқиғаның себебін өз бетінше түсіндіруге тырысып жатыр. Көбісі зілзала болмай ма деп қорқады.

Бұл ауданда 15 жылдан бері тұрып жатқан Сезер Акча соңғы рет теңіздің осынша қатты кері шегінгеніне шамамен 2 жыл бұрын, 2023 жылғы ақпанда куә болғанын жеткізді.

"Сонда су шамамен дәл осындай қашықтыққа кері серпілгені есімде. Содан бері теңіз деңгейі қайта қалпына келді және мұндай өзгеріс байқалмаған еді. Бұл жолғы шегінісі өте тез болды", – деп мәлім етті жергілікті тұрғын.

2023 жылы Түркияның біраз өңірінде жер теңселіп, жаһан жұртшылығын шошынтқан апаттар болғаны белгілі. Сол жылғы 6 ақпанда Түркияда және Сирияда 7,7 мен 7,6 магнитудалы жер сілкіністері болды. Оның ізінше 2,7 мыңнан аса әлсіздеу жерасты дүмпулері тіркелген. Екі елде 200 жүз мыңдай адамның қаза тапқаны хабарланды.

Aydinlik басылымы да Текирдагта (атауы Тарғылтау деп аударылады) теңіз тартылғанын хабарлады. Ол халықтың мұны жер сілкінісінің алғашқы жаршысы ретінде де қабылдап жатқанын нұсқады. Мысалы, мұхиттарда судың жағалаудан қашуы алып цунамидің келе жатқанынан хабар беретіні мәлім.

"Текирдагтың Мармар-Эрегли ауданында Мәрмәр теңізі жағасынан шамамен 20 метрге күрт тартылып, жағалауда ерекше көрініс тудырды. Бұл оқиға аймақ тұрғындарын алаңдатуда. Азаматтар бұл жағдайдың қысқа мерзімде болғанын мәлімдеді және теңіз деңгейінің кенеттен өзгеруінің себебін білгісі келеді", – деп жазды басылым.

Ақпарат құралдары Түркияның Ішкі істер министрлігі жанындағы Төтенше жағдайларды басқару жөніндегі мемлекеттік агенттіктің (Turkish Disaster and Emergency Management Presidency – AFAD) ақпаратына сілтеме жасап, елдің территориясында түрлі шыңыраулар қалыптасып жатқанын мәлім етті. Диаметрі ондаған метр болатын шұңқырлардың түбі тым тереңге кететін көрінеді.

Жердегі алып тесіктер онда бұрындары да, 2000 жылға дейін де бірнеше данадан қалыптасып отырыпты. Дегенмен, ақпарат құралдары кейінгі 25 жылда олардың пайда болу жылдамдығы қарқын алғанын ескертеді.

Конья Техникалық университетінің зерттеушілері соңғы кездері 20-дан аса жаңа шұңқырды тауыпты. Бұған дейін картаға тағы 2 мыңға жуығы түсірілген екен. Бір ғана Конья провинциясында 648 құрдым әшкереленген.

Енді міне, осы түсініксіз "ұңғымаларға" Мәрмәр теңізіндегі аномалия қосылып отыр. Әрине, әлеужеліде түрлі жорамалы айтылғанымен, теңіздегі судың құрлықтағы шыңырауларға ағып кетуі неғайбыл.

Бірақ зерттеушілер екеуін біріктіретін бір себепке назар аудартты. Жалпы, Жердегі тосын құбылыстарға климаттың өзгеруі себепкер болуда.

Кейінгі жылдары Түркияны да дүркін-дүркін қуаңшылық мазалауда. Соның салдарынан туысқан елде су қоры күрт қысқарды. Кейбір су қоймалары тайызданып қалды.

Сондай-ақ, жерасты суларының табиғи қоймалары түгесілуге таяған. Олардың орнында бірінен соң бірі туындаған қуыстарға топырақ, жер ойылып түсуде. Геологтар мұндайларды "карст құрдымдары" деп атайды.

Мәрмәр теңізінде болған жағдайға қатысты елге басу айтқан теория да жария етілді. Нақты ауданда атмосфералық қысымның төмендеуі бұған ықпал етуі мүмкін. Суға жүктеме босаңсығаннан кейін теңіз беті шамалы көтерілген және жағалауын жалаңаштаған.

Кандилли обсерваториясының ғалымдары теңіздің бұлай шегінуі әдеттегі құбылыс екеніне сенімді. Олардың пікірінше, бұл қысымның құбылуымен байланысты және жер сілкінісіне қатысы жоқ.

Намик Кемал Текирдаг университетінің оқытушысы, доцент Әмре Озшахиннің мәліметінше, Мәрмәр теңізі жағалауынан жыл сайын кері шегінеді. Сондықтан ол бұдан көп қорқудың қажеті жоқтығына сендірді.

Жалпы, 2025 жылғы сәуірде Түркияда қатарынан бірнеше жер сілкінісі болды. Тербелістер сондай-ақ Мәрмәр теңізінде де тіркелген. Бір афтершоктың магнитудасы 4,3-ке дейін жеткен.

Атап өтер жайт, қазіргі кезде Каспий теңізі де қатты таязданып, азайып барады. Шетелдік ғалымдар болашақта бұл теңіз Аралдың жолын құшып, құрғап, екі бөлікке бөлініп қалатынын болжады.

Дегенмен, Каспийдің тартылуының себебі басқа: CA Climate Fund сарапшыларының түсіндіруінше, Каспий теңізінің тартылуына басты 2 фактор ықпал етуде. Біріншіден, Каспийге құйып, суын толықтыратын 130-дан астам өзеннің, соның ішінде Еділ-Волга, Орал-Жайық, Құра, Сулак, Терек, Самур, басқа ірілерінің бәрі Ресей аумағында орналасқан. Ресейлік ғалымдар да РФ-тің олардың суын үнем қылмай, ысырап етіп жатқанын жеткізіп, дабыл қақты.

Мысалы, Каспийдің ең басты "асыраушысы" Еділ-Волга өзенінде ресейлік оншақты гидроэлектр станциясы орнатылған, оның 8-і бүгінде жұмыс істеп тұр, бұлар – Иваньковская, Угличская, Рыбинская, Нижегородская, Чебоксарская, Жигулевская, Саратовская және Волжская ГЭС. Олардың әрқайсысы Еділ өзенін бөгендерімен буып, суды төменге каскад-каскадпен ара-тұра ғана босатады.

РФ ақпарат құралдары биыл судың аз болуына байланысты Угличская ГЭС уақытша тоқтағанын, ал, Рыбинская ГЭС жұмысын қысқартқанын жазды.

"Еділде бөгендер өткен ғасырдың 30-шы жылдарынан бері салына бастады. Ол кезде әрине, осындай алапат экологиялық салдарлары болады деп ешкім бас қатырмаған. Ақыр соңында қаптаған ГЭС пен жабық су қоймалары осы "артерияны", күретамырды суалтып тастады", – деді 76.RU порталына сұхбатында академик, техника ғылымдарының докторы, РФ энергетика министрлігінің қоғамдық кеңесінің мүшесі Владимир Тетельмин.

Каспийдің таяздануының екінші факторы – жаһандық жылыну, климаттың өзгеруі. Ұланғайыр айдынына және мұхитпен араласпайтынына байланысты Каспий аймағындағы ауа температурасы жалпы ғаламшарға, тіпті бүкіл Қазақстанға қарағанда әлдеқайда жылдам жылынуда.

"Қазгидромет" РМК дерегінше, 1976-2024 жылдар аралығында орташа жылдық ауа температурасының өзгеруі жер планетасында әр 10 жыл сайын +0,19°С-қа, Қазақстанда әр 10 жыл сайын +0,36°С-қа артып отырса, Каспий маңы өңірінде ауа температурасы әрбір 10 жыл сайын бірден +0,51°С-қа қызып жатыр.

Суға қатысты нәубет басқа түркітілдес елдерге қауіп төндіре бастады. ӨР су ресурстары министрі Шавкат Хамраевтың мәлімдеуінше, трансшекаралық су қоймаларын қоса алғанда, Өзбекстандағы су қоры бір ғана жылда бірден 6,5 миллиард текше метрге азайды.

Ал, ішкі су қоймаларында 2,7 миллиард текше метрге кеміп қалған. 2,7 миллиард м3 – Өзбекстанның ең алып көлі Шарбақтан (Чарвак су қоймасынан) да көп. Оның ең жоғары сыйымдылығы 2 млрд Өзбекстанда жалпы саны 60-тан астам су қоймасы жұмыс істейді.

"Су қоймаларында су биыл аз жиналды. Сондықтан 2026 жылы 503 мың гектар жерге су үнемдеу технологияларын енгізу жоспарлануда. Жалпы алғанда, 2025 жылы ауыл шаруашылығы өнімдерін өндіру үшін Өзбекстанда 40 миллиард текше метрден астам су шығындалды", – деді Шавкат Хамраев.

Министрдің байламынша, су қоймаларында қорлар құру, каналдардың түбін бетондау және су үнемдейтін технологияларды кеңірек қолдану арқылы суды үнемдеуде "белгілі бір нәтижелерге" қол жеткізілді.

Ол соңғы 5 жылда суды басқару жүйесін түбегейлі реформалауға және қолданыстағы су ресурстарын үнемді пайдалануға 60 триллион сум бюджет қаражаты мен 622 миллион доллар шетелдік инвестициялар бағытталғанын мәлімдеді.

Нәтижесінде, 2025 жылға қарай республикадағы су үнемдейтін технологиялардың жалпы ауданы 2,6 миллион гектарға немесе суарылатын аумақтың 60%-ына дейін ұлғайтылды. Бұл жұмысты жалғастыру үшін 2025-2028 жылдарға арналған "Су ресурстарын басқару және суару секторын дамыту" бағдарламасы бекітілді.