Шығыс Арал өңірінің археоло­гиялық мұрасын зерделеу жөнін­­дегі халықаралық жоба шең­­берінде көп жылдан бері Кескенкүйік қалашығын зерттеу жүргізіліп келеді. Сырдарияның төменгі ағысында орын тепкен тарихи мекен туралы IX–X ғасыр­лардың географиялық дерек­терінде мол мәлімет бар.

Арал теңізіне жақын орын тепкен Кескенкүйік көлемі жағынан оғыздар астанасы Жанкент қаласынан ауқымды болған. Былтыр осы аумақта көптен бері археологиялық зерттеу жүргізіп келе жатқан мамандар елең еткізер бір жаңалық жеткізген. Осы уақытқа дейін Орта ғасыр жылнамаларында аты жиі аталатын оғыздардың Хувара қаласының орны белгісіз болып келген еді. Былтырғы қазба жұмысы барысында Кескенкүйіктен сол қалада соғылған ақша табылып, ғалымдар көне қала талай жылдан бері таптырмай жүрген Хувараның нақ өзі болуы мүмкін деген болжам жасаған.

Геофизикалық сканерлеу, лидарлық түсіру, фотограмметрия және аэрофо­тотүсірілім секілді зерттеудің заманауи тәсілдері археологтерге ескерткіштің стратиграфиялық құрылымын және оның даму кезеңінің ретін нақтылауға мүмкіндік берді.

«Қаланың алғашқы қабаттары Жетіасар мәдениетінің дәуіріне жатады. Осыдан кейін мал шаруашылығы мен қолөнершілердің алғашқы отырықшы қонысы қалыптаса бастады. Олар жерді құрғатып, үйлер салды, алғашқы бекіністер тұрғызды. Дәл осы уақытта Сырдарияның төменгі ағысында сумен жабдықтау жүйесі бар қала өмірінің дәстүрлері пайда болды», дейді жобаны Еуразияны зерттеу қоғамының қолдауымен жүзеге асырып келе жатқан «Рутрум» жауапкершілігі шектеулі серіктестігінің өкілі, белгілі археолог Дмитрий Воякин.

Ал VII–IX ғасырларда бұл мекен жауынгерлер мен дала одақтарының қаласы болыпты. Қаңғар-печенегтер мен ерте оғыздар дәуіріндегі көшпелі және жартылай отырықшы тайпалар Кескенкүйікті Сырдария атырабын қорғайтын бекініспен қатар ауыл шаруашылығындағы маңызы бар шаһарға айналдырған.

IX–X ғасырда Кескенкүйік оғыз мемлекетінің жан-жақты дамыған орталық қалаларының бірі Хувараға айналады. Қолөнер, металлургия, керамика өндірісі мен сауда-саттықты өркендеткен Ұлы Жібек жолындағы ірі шаһарда көшпелі және отырықшы мәдениет қатар өмір сүреді.

«Зерттеу барысында топырақ, күл, көміртекті қосындылар және өсімдік қалдықтарынан 31 үлгі жиналды. Бұл сынамалар шетел зертханаларында зерттеледі. Осы арқылы сол тұстағы табиғи ортамен қатар қала тұрғындарының күнделікті ас мәзірі жайлы дерек аламыз деген үміт бар», дейді археолог.

Қазірдің өзінде сол кезде-ақ бидай, тары, асқабақ тұқымдас өсімдіктер өсіргені белгілі болып отыр. Бірақ егістік алқаптары, суландыру жүйесі туралы мәлімет тапшы. Орта Азия елдеріндегі ежелгі суландыру жүйесін зерттейтін Ұлыбританиядағы Йорк университеті мамандары тарихи қалашық маңын барлап, бірқатар материал жинады.

ҚЫЗЫЛОРДА