Қазақстанда пайдалы қазбаларды өндіруден түсетін салықтың (ПҚӨС) қайда бағытталуы керек деген мәселе қызу талқыланып жатыр. Бүгінде оның барлығы республикалық бюджетке кетеді. Ал негізгі экологиялық және әлеуметтік салмақты көтеріп отырған өңірлер дотацияға тәуелді болып отыр (Атырау облысынан басқа). Сарапшылардың айтуынша, бұл салықтың белгілі бір бөлігі жергілікті бюджетке қалуы қажет. Өйткені дәл осы қаражат өңірдің дамуына, инфрақұрылым мен әлеуметтік мәселелерді шешуге жұмсалуы мүмкін. Толығырақ NUR.KZ материалынан оқыңыздар.

Ережені неге қайта қарау қажет?

Қазақстан қазынасының негізгі бөлігі жер қойнауын пайдаланудан түсетін табысқа сүйеніп отыр. Қаржы министрлігінің дерегінше, соңғы үш жылда республикалық бюджетке 5,7 трлн теңге көлемінде пайдалы қазбаларды өндіру салығы түскен. Оның ішінде 3,5 трлн теңгені мұнай-газ секторы, ал 2,1 трлн теңгені тау-кен металлургия кешені қамтамасыз еткен. Тек 2024 жылдың өзінде ТМК компаниялары 1,8 трлн теңге салық төледі, оның 900 млрд теңгесі пайдалы қазбаларды өндіру салығы болды. Ал мұнай-газ саласынан түскен түсім көлемі 6,6 трлн теңгеге жеткен, оның ішінде 700 млрд теңгесін ПҚӨС құрады. Бірақ бұл қаржының басым бөлігі орталық бюджетте шоғырланады.

Бюджет кодексіне сәйкес, барлық салық түсімінің төрттен үш бөлігі республикалық қазынаға жиналады. Қосылған құн салығы да, пайдалы қазбаларды өндіру салығы да түгелімен орталыққа түседі. Ал аймақтарға тек жеке табыс салығы мен компания дәл сол өңірде тіркелген жағдайда ғана корпоративтік табыс салығының үлесі қалады.

Салдарынан қазбаға бай өңірлердің өзі көбіне дотациямен күн көреді. Мұндай жүйе орталық үшін тиімді. Мәселен, қазына тұрақты толығып, Ұлттық қор қалыптасады. Ал аймақтар, әсіресе моноқалалар үшін, бұл – тұрақты тапшылық пен шектеулі мүмкіндіктер. Экономиканың нақты қайтарымы өңірде болғанымен, табыстың өзі елордаға кетіп жатыр. Осы алшақтық қоғамда орынды сауалдар туындатуда.

Бөлісетін уақыт келді ме?

Сондықтан қазір пайдалы қазбаларды өндіруден түсетін салықты орталық пен аймақтар арасында бөлу жөнінде ұсыныстар айтылуда. Мақсат – жер қойнауынан түскен табыс ең алдымен сол байлық алынған өңірлердің қажетіне жұмсау. Мәселен, биылғы мамыр айында жаңа Салық кодексін талқылау кезінде Қоғамдық палата мүшесі Ерлан Смайлов осы мәселені көтерді. Оның айтуынша, қазіргі модельде салықтың түгелдей республикалық бюджетке кетуі қайта қарауды талап етеді. Өйткені бүгінгі жүйе негізгі ауыртпалықты көтеріп отырған өңірлерді тікелей пайдасынан шеттетіп отыр.

"Пайдалы қазбаларды өндіру салығы – мемлекеттің қазынасын да, Ұлттық қорды да толықтыратын басты түсім көздерінің бірі. Әсіресе, Ұлытау, Абай, Шығыс Қазақстан секілді кен өндіруші облыстар үшін бұл салықтың үлесі айрықша", — деді ол.

Смайловтың пікірінше, бұл мәселе "Әділетті Қазақстан" қағидаттарымен де тікелей байланысты.

"Конституцияда жер қойнауы мен табиғи ресурстар халыққа тиесілі деп көрсетілген. Демек, бұл қағида салық жүйесінде де көрініс табуы тиіс. Егер байлық халықтікі болса, оны игеруден түскен салық та сол өңірдің игілігіне қалуы керек", — деп түсіндірді ол.

Оның ұсынысы – жаңа Салық кодексінде пайдалы қазбаларды өндіру салығын орталық пен аймақтар арасында бөліп беру нормасын заң жүзінде бекіту.

"Бұл қадам аймақтарға қаржылық дербестік береді. Жергілікті билік әлеуметтік әрі инфрақұрылымдық мәселелерді жүйелі түрде шеше алады. Бұл тек компаниялармен жасалған меморандумға немесе демеушілікке тәуелді болуды тоқтатады", — деді ол.

Қоғам қайраткері мұндай шешім Конституцияда бекітілген әділет қағидатын жүзеге асырып қана қоймай, өңірлердің тұрақты дамуына да жол ашатынын атап өтті. Оның айтуынша, пайдалы қазбалар салығын әділ бөлу – жергілікті деңгейде әлеуметтік-экономикалық тұрақтылықты нығайтып, сонымен бірге мемлекеттің унитарлық сипатын сақтайды.

Смайлов бұл жерде салықты жай ғана "екіге бөліп" тастау емес, нақты қаржылық-экономикалық модель қалыптастыру керектігін де айтты. Яғни, үлесті есептеп, аймақ пен орталықтың мүддесін тең ескеретін жүйе құру қажет. Мұндай міндет Ұлттық экономика және Қаржы министрліктерінің құзырында екенін де атап өтті.

Қаржы өңірде қалса – жауапкершілік те күшейеді

Қаржы сарапшысы Арман Бейсембаевтың айтуынша, Қазақстан тарихи тұрғыда унитарлы мемлекет ретінде қалыптасқан. Елде қатаң қаржылық орталықтандыру жүйесі орнығып, өңірлердің кірістері түгелдей республикалық бюджетке шоғырланатын. Ал қаржының қайда, қанша бөлінетінін Қаржы министрлігі шешетін.

"Жергілікті атқарушы органдардың дербес бюджеті болмады деуге болады. Қаражатың болмаса, жоспар құрудың да мәні жоқ еді. Қалай болғанда да, астана қайда не салу керегін өзі шешетін", — дейді Бейсембаев.

Оның айтуынша, бұл жүйе өңірлердегі бастамаларды әлсіретіп, жергілікті халықтың шынайы қажеттілігіне сай келмейтін жобалардың жүзеге асуына әкелді. Қаражат жоғарыдан бөлінгендіктен, аймақтар оны бекітілген жоспар шеңберінде игеруге мәжбүр болды. Соның салдарынан есеп үшін ғана салынған, тұрғындарға пайдасы аз нысандар пайда болды. Ал орталықтағы басшылар өңірдің күнделікті ахуалын әрдайым толық көре бермейтін. Нәтижесінде шығындар халық өмірін жақсартуға жиі әсер етпейтін.

2022 жылғы Қаңтар оқиғаларынан кейін президент жаңа өзгерістерді бастады. Салық түсімдерінің бір бөлігі өңірлерде қалатын болды. Бұл – әкімдіктерді өз кірісін арттыруға әрі дербес бюджет қалыптастыруға ынталандыратын қадам.

"Бұл тек қаржыға ғана емес, жауапкершілікке де қатысты. Өз табысыңмен жұмыс істесең, оны туған ауылыңның, қалаңның, облысыңның дамуына жұмсауға талпыныс артады", — дейді сарапшы.

Алайда негізгі кіріс көздері, әсіресе пайдалы қазбаларды өндіру салығы, әлі де толықтай мемлекеттік бюджетке құйылады. Сондықтан ПҚӨС-ті республика мен өңірлер арасында қайта бөлу мәселесі бүгінде айрықша өзекті болып отыр.

Қазіргі жағдайда жергілікті билік өзін "тәуелді" сезінеді. Қаржы орталықтан келгенде өңірлер оны өздерінің иелігіндегі қаржы ретінде қабылдамайды, бұл жауапкершілікті де әлсіретеді. Сондықтан бұл мәселе тек әділеттілік қана емес, нақты өзгерістерге мүмкіндік беретін, аймақтардың жауапкершілігін арттыратын тетік ретінде қарастырылады.

"Егер әкімдіктердің өз бюджеті болса, кімнен қандай нәтиже сұрау керегі бірден айқындалады. "Ақша жоқ, жоғарыдан бөлінбеді" деген сылтау тоқтайды. Өңірлер өз кірісін өзі игеруге мүмкіндік алады. Халық та тікелей байланысты көре бастайды. Мәселен, салық төлеген соң жарық пайда болды, жол салынды, жұмыс орны ашылды. Жауапкершілік күшейеді, ал мемлекет пен халықтың бақылауы сақталады", — деп қорытындылады Бейсембаев.

Аймақтың еңбегі – аймаққа игілік

Экономист Айдархан Құсайыновтың айтуынша, пайдалы қазбаларды өндіруден түсетін салықтың бір бөлігін жергілікті бюджетте қалдыру – қисынды әрі әділетті қадам. Себебі өндірістің салдарын алдымен сол өңір халқы көтереді. Мысалы, қалдық, ластану, инфрақұрылымға түсетін салмақ – бәрі күнделікті тұрмысқа тікелей ықпал етеді.

"Адамдар сол кен орындарының маңында тұрады, сол байлықпен бірге өмір сүреді. Сондықтан табиғи ресурстардан түскен табыстың бір бөлігі соларға жетуі заңды. Бұл қаражат қалалар мен ауылдардың дамуына, тұрмыс сапасын жақсартуға, жергілікті мәселелерді шешуге жұмсалуы тиіс. Яғни, бұл – жай ғана ақша емес, өндірістің зардабын өтейтін әрі өңірдің тұрақты дамуына жағдай жасайтын құрал", — дейді Құсайынов.

Оның сөзінше, бұл мәселе әсіресе моноқалалар үшін өзекті. Себебі мұнда әлеуметтік те, экологиялық та түйткілдер шоғырланған. Осындай жағдайда өтемақы, жеңілдік немесе инфрақұрылымға қатысты шешімдерді жергілікті деңгейде қабылдау тиімдірек.

Экономисттің пікірінше, компаниялар қол қойған әлеуметтік жауапкершілік меморандумдары айтарлықтай нәтиже бермеді. Шынайы әсерге жету үшін қаражатты ашық әрі мақсатты жұмсауға мүмкіндік беретін құқықтық негіз қажет.

Айдархан Құсайыновтың айтуынша, қазірдің өзінде өкілеттіктер мен табыстардың бір бөлігін өңірлерге беру процесі басталған. Егер мемлекет жергілікті биліктің дербестігін кеңейте бастаса, бұл тәжірибені басқа табыс көздерінде де жалғастыру керек.

"Егер бюджет бөлініп, жергілікті өзін-өзі басқару енгізіліп, әкімдер сайлана бастаса, табыс салығы өңірлерге берілсе – онда бұл қадамды соңына дейін жеткізіп, пайдалы қазбалар салығының да бір бөлігін жергілікті жерде қалдыру қажет. Бұл халықтың мемлекетке сенімін күшейтеді, әлеуметтік ахуалды жақсартады әрі билік саясатының жүйелілігін қамтамасыз етеді. Саясаттағы басты қағида – сабақтастық. Егер бір басталған істі өңірлерге берсеңіз, оны толық іске асыру керек. Әйтпесе ол уақытша, өрт сөндірудің амалы болып қалады", — дейді сарапшы.

Мықты аймақ – мықты мемлекет

Экономистің пікірін мәжіліс депутаты, мәжілістің заңнама және сот-құқықтық реформа комитетінің төрайымы Снежанна Имашева да қолдайды. Оның айтуынша, пайдалы қазбаларды өндіруден түсетін салықтың бір бөлігін өңірлерге қалдыру – жергілікті халыққа түсетін әлеуметтік және экологиялық салмақты әділ ескерудің жолы.

"Адамдар өндіріске байланысты салдарымен өмір сүріп отыр. Мысалы, ауаның, судың ластануы күнделікті тұрмысқа тікелей әсер етеді. Ең әділетсіз кезең – экологиялық талаптарды бұзғаны үшін төленген айыппұлдың да республикалық бюджетке кетіп отырған уақыты еді. Қазір жағдай өзгергенімен, мәселе әлі шешілген жоқ", — деді депутат.

Имашева пайдалы қазбаларды өндіруге салынатын салықты республикалық және жергілікті бюджет арасында қайта бөлу бастамасын қолдайтынын атап өтті.

"Батыс Қазақстан облысының тумасы ретінде ПҚӨС төлейтін компаниялар жұмыс істейтін өңірде сайлаушылардан салықтың бір бөлігі осында қалса деген өтінішті талай рет естідім. Қазір барлық түсім республикалық бюджетке кетеді, ал біздің облыс өндірістік мәртебесіне қарамастан тапшылық көріп, жыл сайын субвенцияға тәуелді. Салықтың бір бөлігін жергілікті бюджетке беру өңірдің дербестігін арттырар еді", — деді ол.

Депутаттың айтуынша, мұндай қадам өңірлерді тек "шикізат көзі" деңгейінде қалдырмай, инфрақұрылымды жедел дамытуға серпін береді.

"Қаржы жол құрылысына, коммуналдық шаруашылықты жақсартуға, экономиканы әртараптандыруға жұмсалған жағдайда ғана нәтиже береді. Яғни, ол бюджеттегі бос олқылықты толтыруға емес, өңірдің ұзақ мерзімді дамуына бағытталуы тиіс. Ертең жер қойнауын пайдаланушылар кеткенде, артында халыққа қызмет ететін инфрақұрылым мен кәсіпорындар қалуы қажет", — деді Имашева.

Сонымен бірге, оның айтуынша, салықтың бір бөлігін жергілікті бюджетке беру тек нақты құқықтық тетіктер белгіленгенде ғана тиімді болады. Қаражаттың қандай мақсатқа жұмсалатыны, шығыстардың қалай бақыланатыны заңмен бекітілуі тиіс. Әйтпесе қаржы ретсіз әрі мақсатсыз жұмсалуы мүмкін.

"Мықты аймақ – мықты мемлекет. Қазір бюджет шығындарының едәуір бөлігі жергілікті деңгейге берілуде. ПҚӨС-ның бір бөлігін өңірлерде қалдыру шығындарды жоспарлауды жеңілдетіп, халықтың күнделікті мәселесін шешуге мүмкіндік береді. Бұл үдерістің қоғамдық бақылауда болуы шарт", — дейді депутат.

Оның пікірінше, ПҚӨС қайта бөлу Конституцияда бекітілген "табиғи ресурстардың иесі халық" қағидатын іс жүзінде орындауға жол ашады. Бірақ салықты бөлу барысында аймақтар арасындағы теңсіздікті болдырмай, мұқият әрі ашық тәсіл қажет.

"Салықты бөлу кезінде асыра сілтеуге болмайды. Нақты ережелер бекітіліп, бүкіл процесс ашық жүруі керек. Өндірісі жоқ өңірлердің де мүддесі ескерілгені жөн. Әйтпесе ел ішінде тым бай және тым кедей аймақтардың пайда болу қаупі бар", — деп түйіндеді Снежанна Имашева.

Осылайша, ПҚӨС-ті әділ бөлу туралы пікірталас салық мәселесінің аясынан әлдеқайда кең. Бұл – байлық өңірлерден өндіріліп, табыстың негізгі бөлігі орталыққа жиналған жағдайда мемлекеттің басқару жүйесі қалай жұмыс істеуі керектігі жөніндегі әңгіме. Егер өңірлер өз табиғи байлығының нақты қайтарымын көрсе, бұл олардың қаржылық дербестігін күшейтіп, орталыққа тәуелділігін азайтып, жауапкершілікпен басқаруға түрткі болады. Ал мемлекет бақылауды сақтай отырып, облыстар арасындағы айырмашылықты теңестіруге мүмкіндік алады. Сарапшылардың айтуынша, мұндай тәсіл елді әлсіретпейді, керісінше өңірлерді мықты әрі тұрақты етеді.

Сондай-ақ олар ПҚӨС бөлудің түпкі мақсаты – ел дамуының тиімді моделін қалыптастыру екенін атап өтеді. Әділ есеп үшін демографияны, өңірлердің ерекшелігін және бюджетке түсетін салмақты ескеру маңызды. Мысалы, Ұлытау үшін бір үлес жеткілікті болса, халқы тығыз орналасқан оңтүстікке мүлде басқа тәсіл қажет. Қаржы және Ұлттық экономика министрліктерінің міндеті – ешбір өңір ұтылмайтындай ашық әрі түсінікті тетік қалыптастыру.

Мәтіннен қате тапсаңыз, бізге жазыңыз