Қос көршіміздің "базарлық-помидорлық соғысының" неге соқтырғаны әшкереленді.
Minval жазуынша, көршісі Әзербайжанға қарсы бағытталған "қызанақ соғысын" жалғастырды. "Россельхознадзор" мамандары әзербайжандық өнімнен не "оңтүстікамерикалық томат күйесін" табады, немесе фитосанитарлық сертификаттарын "жарамсыз" деп таниды, әйтеуір, бір сылтаумен оның астығын шекарадан өткізбейді, ресейлік сауда орындарына жеткізбейді.
Таяуда Әзербайжанның Хачмаз ауданында фермердің томаттарды тонналап, "Камазымен" полигондағы қоқысқа төгіп жатқаны бейнеленген видео ғаламторды кезіп кетті. Әзербайжандық Minval агенттігінің хабарлауынша, бұған оны астатөк өнімін өткізе алмауы және өнімінің бұзыла бастауы итермелеген.
"Жалпы, әлеужеліде фермерлердің өз тауарларын сата алмағанына арызданған бейнежазба саны көбейіп барады. Диқандар дағдарысқа тап болды. Олардың шағымдануынша, тұтынушылар қызанақтың бір жәшігін тіпті 3–5 манатқа (5 манат 1 590 теңгеге тең) сатып алудан бас тартады. Өнім өткізуден табатын кірісі тіпті көшеттер мен агрохимикаттардың шығындарын да ақтамайды. Ал, оның сыртында суару, техниканы пайдалану шығыстары бар, жұмысшылардың еңбекақысын төлеуі керек", – деп жазды әзербайжандық портал.
Өсіргенін қоқысқа босқа тастағысы келмейтін аграршылар өз өнімін Кавказ консерв зауытына апарады, ол кәсіпорын болса, ұсыныстың көптігін жақауратып, қызанаққа мардымсыз қаржы береді екен, диқандардың пікірінше, тегін дерлік алады деуге болады.
Кәсіпорын жапырылған, бұзылған өнімді де қабылдай береді (жұп-жұмыр әрі бүтіндері дүкендерге, не экспортқа жолданады). Бірақ ол қызанақтың 1 келісіне небары 3–5 гәпік (qəpik, бізше тиын, 5 гәпік 16 теңгеге барабар) береді. Салыстырғанда, жергілікті базарларда 1 келі помидор 30–40 гәпікке (шамамен 128 теңгеге) сатылады.
Зауыт директоры Фамиль Гейбуллаев кәсіпорынның өз мүмкіндігінің шегінде, үздіксіз жұмыс істеп жатқанын мәлім етті. Сатып алулар 9 мың тонналық лимиттен асып кеткен, соған қарамастан зауыт ары қарай өнім қабылдауын жалғастыруда. Өйткені Германиядан үлкен тапсырыс түсіпті. Дегенмен, кәсіпорын қызанақты тек қыркүйек айының бірінші аптасының соңына дейін ғана қабылдауға ниетті.
Әзербайжандық ақпарат құралдарының мәліметінше, ол жақта да өнімін өткізе алмай, босқа шіріткендер бар: зауыттың алдында томат тиелген жүк көліктерінің ұзынсонар кезегі қалыптасқан.
Ресми дерек бойынша күн сайын оның аумағына шамамен 20–25 жүк көлігі кіреді. Осыдан-ақ ондағы кезектің ауқымын бағамдауға болады. Ал, уақытында зауытқа сатып үлгермегендер оны жақын жердегі қоқысқа апарып төгуге мәжбүр.
Әзербайжандық аграршылардың қателігі де, соры да сол, олар кеңес заманынан бері негізінен "мононарыққа" – Ресейге бағдарланып келді. Биыл екі ел арасында "қырғи-қабақ" қатынас орнап, арасы суығалы монополист, яғни, РФ сынықтан сылтау іздеп, әзербайжандық қызанақ экспортына тосқауыл қойып тастады.
Оның үстіне биыл Әзербайжан рекордтық мол өнім жинауда. Былтыр жақсы табыс тапқан диқандар биыл осы дақыл егілген егістік көлемін күрт арттырған екен. ӘР ауыл шаруашылығы министрлігінің дерегінше, Әзербайжан 2024 жылы сыртқа помидор экспорттаудан 175,4 миллион доллардан аса (шамамен 96 миллиард теңге) кіріске кенелді. Бір жыл ішінде республика шет мемлекеттерге 145,6 мың тонна қызанақ жеткізген.
Соның арқасында өткен жылы томат – жылыжайдың шетелдік нарыққа экспортталатын үстем-доминант өніміне айналды. Ведомство өз ақпаратында былтыр Әзербайжанның жылыжай өнімдерін жеткізуден тарихи рекорд орнатқанына назар аудартты.
Салыстырсақ, жоғары көрсеткіш тіркелген алдыңғы 2023 жылы жатжұрттық нарықтарға 140,6 мың тонна томат өткізіліп, одан 161,9 миллион доллар түсім түскен екен. Осылайша, 2023 жылға қарағанда өткен жылы қызанақ экпортының көлемі 3,6%-ға, ал, одан түсетін табыс бірден 8,3%-ға ұлғайды.
Осыған арқаланған әзербайжандық диқандар 2025 жылы бұрынғыдан да көп егін салды. Тиісінше, ӘР Жеміс пен көкөністерді өндірушілер және экспорттаушылар қауымдастығының төрағасы Башир Гулиевтің түсіндіруінше, жиналған астық елдің өз ішіндегі және сыртқы нарықтағы сұраныстан асып түсті. Яғни, жаңа ірі нарық таппай, бұл салада күйзеліс онсыз да туындайтын еді. Ресейдің теріс айналуы тек проблема үстемеледі.
Гулиев мұндай көрініс циклды түрде, 5–6 жылда қайталанып тұратынын жеткізді. Жылдардың бірінде дән себу алаңы күрт кеңейтіледі де, елде төтенше мол астық жиналады. Артынша қатаң бәсекелестік жағдайында оны өткізу өрісі шектеледі. Қауымдастық басшысының байламынша, мұндай тығырықтан тек бірлескен әлеуметтік жауапкершілік қана шығара алады.
"Адамдар фермерлердің өз өнімін өткізе алмай, босқа ысырып етіп жатқаны жөніндегі жаңалықтарды әлеужеліде жарыса талқылауда. Мен оның орнына халықты аграршыларға нақты көмектесуге шақырар едім. Біз қиын кездерде бір-бірімізді қолдауға үйренуіміз керек. Сырттан ешкім келіп, саланы тұйықтан шығарып бере алмайды! Сөзді текке суша сапырғанша, әрбір адам таяудағы базарға не дүкенге барсын да, әрқайсысы жергілікті томаттың 10 келісін сатып алсын", – деді Башир Гулиев.
Сонда шетелге экспорттаудан артылып қалған астықты жергілікті жұртшылықтың өзі тұтына алар еді. Қауымдастық басшысы жергілікті нарықтың шамадан тыс молығуына көрші елдің әзербайжандық помидор экспортына қандай да бір техникалық шектеу қойғаны басты себеп болмағанына сенімді.
Жалғыз Әзербайжанда ғана емес, өзге елдерде де бұл өнім түрі жылда қымбаттайды. Бағасы өсе бергендіктен қарапайым бұқараға қолжетімсіз болып барады. Содан отбасы бюджетіне салмақ сала бермеуі үшін көптеген адам өз рационынан қызанақты алып тастады. Демек, енді бұл көкөністі қандай жеңілдікпен берсе де жемейді, жемеуге бой үйретті, сатып алмайтын әдет пайда болды. Сондай-ақ тұрғындардың бір бөлігі ауласында оны өзі өсіреді.
Өз кезегінде Хачмаз ауданының Атқарушы билігі басшысының орынбасары Бахтияр Османов журналистерге сұхбатында қазіргі кезде хачмаздық қызанақтар Ресейге немесе кез келген басқа елге жеткізілмейтінін мәлімдеді. Себебі қарапайым: көршілер, соның ішінде Ресей бүгінде өзінде шыққан жергілікті өніммен жете қамтылады. Ал, әзербайжандық томаттарды негізінен қыста, өзінде тапшылық туындағанда тасиды. Әрдайым солай болыпты.
"Биыл қызанақ ыланойран болып, басыартық қордың қалыптасуына мүлдем басқа фактор ықпал етті. Хачмаз аграршыларын былтыр бір жәшік өнімінің 15 манаттан қымбат сатылуы шабыттандырды. Сол себепті, жаңа маусымда диқандар да, былайғы жұрт та қолында бар бүкіл жер учаскесіне жаппай помидор екті. Аграршылар оны тіпті жеміс бағында, ағаштардың арасына дейін отырғызып тастады. Қорытындысында, тек біздің ауданда ғана қызанақ 1 000 гектардан астам егіс алқабын жайлап жатыр", – деді Атқарушы билік өкілі.
Нарық заңы бойынша артық ұсыныс, шектен тыс молшылық ақыры өнім бағасының құлауына әкелді. Османовтың мәліметінше, бүгінде помидордың бір жәшігі – немесе 25–30 келісі небары 7 манат (шамамен 2,2 мың теңге) тұрады.
Шенеунік фермерлердің қаншама еңбек сіңіріп, өз қолымен өсіргенін қоқысқа лақтырып не жаппай жойып жатқанына сенбейді және жоққа шығарды. Оның тұспалдауынша, мұны билік назарын аудару, вирусты видео түсіру үшін бір-екі адам жасауы мүмкін.
Бүлінген томатқа толған полигондар жоқ көрінеді. Аграршылар таңдаулы өнімдерін сауда желілеріне және экспортқа шығаруға, қалғанын базарға өткізуге, одан қалса, нарттай пісіп, тез бұзыла бастағанын жемазыққа сатуға тырысады (көк томаттың құрамында соланин болғандықтан, улы болып келеді).
Сарапшылар қалыптасқан жағдайға бәрібір шенеуніктерді кінәлайды. Олар фермерлердің бақылау мен мониторинг жоқтықтан зардап шеккенін нұсқады. Жауапты шенділердің ешқайсысы оларға биыл мұзға отырмау үшін қанша көлемде егу керектігін түсіндірмеді.
Екіншіден, фермерлер қып-қызыл шығын шекпеуі үшін басыартық өнімді өңдеуші кәсіпорындар лайықты бағамен сатып алуға тиіс еді. Құзырлы органдар бұл іске араласудан аттонын ала қашты.
Үшіншіден, дамыған елдерде мұндай жағдайда аграрлық субсидиялар мен мемлекеттік сатып алулар жүйесі қарастырылған. Сол арқылы Үкімет мол астықтың егіс алқабында не қоқыста шіруіне жол бермейді. Мысалы, нарықтан артылған өнімді мемлекет бюджет қаражатына сатып алып, балабақша, аурухана, мектеп-интернаттар және басқа әлеуметтік мекемелерге бағыттай алатын еді. Әзербайжанда бұл жасалмаған.
Әзербайжандық экономикалық шолушы Зарина Оруджалиева қызанақты басқа да, соның ішінде туризм мақсатында пайдалануды ұсынды. Мысалы, испандық Буньолдағы La Tomatina мейрамы жыл сайын бүкіл әлемнен ондаған мың туристі жинайды. Саяхатшылар "помидор шайқасын" тамашалау немесе соған өзі қатысу үшін арнайы келеді.
АҚШ пен Италияда томат фестивальдары өткізіледі. Оған келушілер қызанақтың әртүрлі сұрыптарынан дәм татады, одан жасалған саналуан соус-дәмдеуішті, сусындарды, пиццаны, пастаны және басқасын сатып алады.
Айтқандай, Ресей теріс айналғанымен, Америка ыңғай танытып тұрған көрінеді. Әзербайжан консервіленген қызанақтарын, езбе томаттарын енді АҚШ-қа жеткізе бастады. Кедейленген көршісіне тәуелділіктен құтылып, бай Батысқа бағдарлана алса, әзербайжандық аграршылардың бағы ашылғалы тұрғандай.
