Бұл мақаланың тақырыбын осылай қоюыма, 2000 жылдардың басында Қытайдан Қазақстанға біржолата көшіп келіп Алматыға қоныстанған, бірақ 2016 жылдары Құлжаға қайта шақыртылып, елге орала алмай Құлжада қайтыс болған, белгілі ақын, Шыңжаң Жазушылар одағы мен Қазақстан Жазушылар одағының мүшесі Сейіт Қамбасовтың қолымдағы «Көгаршын» атты көлемді жыр жинағының қолжазбасы арқау болды. Өйткені, ақынның поэзиялық туындыларымен бұрын да таныс едім. Бұл жолы ақынның мына жырларын оқып отырып тіпті де әсерленіп, кейде ақынмен бірге толғанып, аруағымен бірге сырласқандай болдым.

Осы орайда айта кетейін, кезінде ақын С.Қамбасовтың бір топ өлеңі республикалық «Үш қоңыр» (№02. 19-қаңтар, 2011 ж.) газетінде жарық көрген болатын. Сейіт ақын жазған әр өлеңінде жүйелі, тамыры терең ойлар айтып, оны сезім бояуымен әрлеп жүретін болғандықтан, ақынның бұл алты өлеңі оның ойшылдығы, сезімталдығы, суреткерлігі, етене қауышқан, әдемі кестеленген алты көркем әңгімеге пара-пар болып шыққан. Сол себептен де ақынның осы өлеңдері туралы жазған «Алты өлеңнің алты қыры немесе Сейіт ақынның ішкі бұлқынысы» атты мақалам, жоғарыда аты аталған газетте жарияланған еді. Ақынның осы өлеңдерінің арасында «Мен тұманмын» деп аталатын өлеңі бар-тұғын. Осы өлеңнің:

«Қайда деме, қайда сенің тұрағың,

Қай жер тұрақ болса сонда тұрамын.

Бабам жортқан Шығыстағы таулардың

Шатқалында ұзақ жатқан тұманмын.

Сол шатқалдан айдап шыққан бір ағын,

Мен әлі де шуатылған тұманмын.

Тұмандатып жүрмін міне тағы да,

Тұтқиыл кеп Тұманбайлар тұрағын» деген екі шумағы жадымда сақталып қалыпты. Өз тағдырын бабалары жортқан тауларда ұзақ шөгіп жатқан тұманға балаған ақын тұманын бір ағын айдап әкеліп Алатауға шөктіреді...

Бірақ, ақынның бұл тұманы Алатау шатқалында ұзақ шөгіп тұра алмайды. Аяқ астынан құйындатып соққан қара дауыл бейғам жатқан тұманды қайтадан Шығысқа қалқытып ала жөнеледі. Өкінішке орай, ақынның тұманы тарихи отанынан осылай тұрақты қоныс таба алмай, өзінің туып-өскен жеріне шуатылып барып қайта шөгеді. Қазақстандағы балаларының қасына жете алмай, оларды бір көруге зар болып қалған, тайқы тағдырлы ақын Сейіт Қамбасов 2018 жылы тамыз айының соңында жұбайы Пәргүл Керімбекқызы екеуі жалдап тұрып жатқан пәтерде, 76 жасқа толар шағында мәңгілікке көз жұмады. Ақын көз жұмғанымен оның жазып қалдырған көгаршын жырлары халқына рухани аманат болып, жауһардай жарқырап оралды...

Өмір жолы да, өнер жолы да аса бұралаң басылып, өмірінің соңғы кезеңі қапастағы бұлбұлдай ширығу жағдайында бола жүріп, бойдан әл-қуат кеткенше ақын қолынан қаламын тастамай өлеңін жазады. Әр минуты, әр сағаты, әр күні құсамен өтіп жатқан ақын «Ашынудың аяғы» дейтін мына бір шағын өлеңін:

«Құдай саған не жаздым,

Жаратушы?!,

Үкімет саған не жаздым,

Қаратушы?!».

Деп жазған ем ашынып кеткен сәтте,

Жылдарда мың тоғыз жүз алпысыншы», – деп бастап,

«Келемін бе Құдайға өзім жақпай,

Келемін бе үкіметке сөзім жақпай,

Жас кезімнен келемін аласұрып

Бұл сұрақтар жауабын әлі таппай.

Ақиқат, шындық құмар қу жанымды,

Көз жұмайын деп едім жабырқатпай» деп аяқтаған ашынышты жыр жолдары, оқырманын ақынның өмір тарихы мен тайқы тағдырына еріксіз үңілдіреді және ешкімді де бейжай қалдырмайды.

Сана-сезімі ерте оянған, туған халқының мұңын мұңдап, жоғын жоқтағыш қаншыл, ұлтжанды ақын Сейіт Қамбасов сонау өткен ғасырдың 1960 жылдарынан бастап, «жергілікті ұлтшыл», «кері төңкерісшіл элемент» деген қалпақтармен, қытайлық қызыл саясаттың қыл бұрауынан әрең босатылып, 1970 жылдардың соңына ала қоғамдық жұмыстарға араласа бастағанымен, идея бағалап, сөз аңдыған, надандық жайлап, бақастық, бақталастық өрбіген сол тұстарда турашыл, тік мінезді ақын қоғамдық қайшылықтың қара иірімінде тағы да тұншығып, арпалыса, жан таласа өмір сүреді. Оның үстіне бір сәтсіз некенің салдарынан тұрмыстың тауқыметін де әбден тартады. Кейіндеп «заман оңалды, тұрмыс түзелді» делінгенімен, оның тағдыры тағы да талай мәрте талқыға түсіп, не өспей, не өшпей, тұрмыс-тіршілігі де онша оңалып кетпей жаны жараланып, жәбірлене береді. Тіпті жаңа ғасыр басталғанда, рухани азаттық іздеген ақын Тәуелсіз Қазақстанға – тарихи отанына оралсада қытайлық ілгіштерден құтыла алмай, қайта қармаққа ілініп, жасы ұлғайған соңғы жылдарында екі елдің арасында сандал өмір кешеді. Осы бұғауда жүрген соңғы өмірін ақын «Сандал...» деген ұзақтау өлеңінде былай толғайды:

«Мен неге мазам жоқ жүремін?

Мен неге мазмұнсыз күлемін?

Тек үміт үздірмей өмірден,

Әйтеуір соғады жүрегім.

Күштіден сескеніп бұғамын,

Басымды ішіме тығамын.

Тіреді тығырыққа тағдырым,

Мұны тек сандал деп ұғамын.

Зауқым жоқ шаттыққа, шарапқа,

Әйтеуір тойып ап тамаққа.

Күй кешем, амалсыз үйлесем,

Түскендей мырза бір қамаққа» дей келіп, одан кейінгі жолдарында:

«Ақын едім әр нені байқағыш,

Боп кеттім әр неден тайсалғыш.

Мені осы күйге әдей түсірген,

Деймін-ау бұл неткен сайқал күш?!

Білмеймін жүруді жорғалай,

Басамын аяқты қорғалай.

Тасыраңбай жандармен тілдесу,

Мен үшін ең қиын болғаны-ай!» – деген ақын: ешбір кінәсіз болсада жіпсіз байланып, ұзап кете алмай, тасыраңбай жандармен тілдесе алмай, ет жақын бала-шағасын көре алмай, жын буған бақсыдай аласұрып, назаланып жүрген жағдайын қорықпай қортындылайды.

Ақын Сейіт Қамбасов қолжазбадағы өлеңдерінің арасына: «Мен 2017 жылы өлеңді едәуір қарбытып жаздым. Оның басты себебі: Қазақстанға туысшылай келіп-кетіп жүрген және қоныстанып қалған қазақтарды Қытай үкіметі шақыртып алып, содан біз мырза қамаққа түскендей күй кештік. Бұл жағдай мен сияқты ұлтжанды азаматтардың жанына қатты батты. Осы кездегі аласапыран көңіл күйімізді (туып-өскен жерде тұрсам да) өлеңге қосып, өзімді-өзім жуатып жүрдім. Осыдан төмендегі өлеңдерімнің көбі сол мезгілдің айғағы іспетті. Екі елдің арасында қазірде солай келе жатырмын» деген сөз жазып қалдырыпты. Сол себептенде ақын, екі ел арасында осылайша сабылған, сандалған, тіпті қайта келе алмай қалған өзі тағдырлас қандастарының аянышты жай-күйлерін табиғаттың, мезгілдің тосын мінездерімен, сүркейлі сәттеріменде ұштастырып, поэзия тілімен бейнелеп жазады.

«Күз бұлттары» деген өлеңінде аспанда аласапыран ағылған сұп-суық, сұрғылт күз бұлттарының бейнесін шеберлікпен суреттей келіп, жердегі қоғамдық аласапыран жағдайды оған тығыз байланыстырады:

«Сұраулы айтайын бір сөзді асырмай,

Бұлт неге қалыңдайды күзде осылай?

Қыстыға жауар кейде суық жаңбыр,

Жылауық күз бұлтының көз жасындай.

Сияқты бар тірлікке уайым-қайғы,

Әйтеуір аспаннан бұлт арылмайды.

Сүреңсіз айналамның бәрі маған,

Күз бұлтын рухым солай қабылдайды.

Жаурағыш бәрі ұл мен қызымыздың,

Білмеймін сорымыз ба бұл бір біздің,

Бұлттары тіпті сұсты болып алды,

Екі мың он жетінші жылғы күздің», – деп, өз жырына уақыттың, сол кездегі саяси жағдайдың таңбасын ашық қаттайды. Бірақ, Қытай елі, ақынның туып-өскен отаны болғандықтан ба, әлде өзінің саяси, философиялық танымы солай ма, дүниені жалт қаратып, дүрілдеп дамып келе жатқан Қытай еліне артықша кектенбейді, қарғанып, сіленбейді. Тек Қытай билігінің, әсіресе, атқарушы төменгі биліктегілердің жүргізіп отырған ұшқары саясаттарын ақындық сынға алып, азаматтық лирикаларын парасаттылықпен, тежеммен, әдептен озбай жазады. Әлемдік саясатта орын алатын ірі істер жөнінде құлашын кең жайып, ақын тынысын кең алады. Айталық: «Ұлт және өз ұлтым» деген аса терең ойлы толғауының соңын ақын былай түсіріпті:

«Ұлт ісін бәріміз шешсек деймін,

Алдынан қай ұлт болсын кесе өтпеймін.

Ұлтымды көп жазғанмен, мен өзімді –

Ақыны адамзаттың есептеймін».

Ал, заман жөніндегі көзқарасын Абай атасының сегіз аяқ сарынымен көсіле жазған «Бұл заман» деген термесін:

«Сұрасаң менен бұл заман:

Есепшіл заман, қу заман» деген қанатты сөздермен түйіндепті.

Ақын С.Қамбасов солайдан солай қытайлық қызыл саясаттың қыспағы мен тағдырдың тауқыметтерін қанша тартып жүрседе, ол олармен күресудің жолдарын тауып, жігерін жанып, ерлене өмір сүріп келгені анық. Өршіл, қайсар ақын ағамыз таяу жылдарда «Ер басына күн туса...» деген ғұмырнамалық роман жазып, өзінің бұралаң өткен өмір жолдарын өте жинақы және көркем баяндап, бір азамат адам құбылмалы қоғамда қалай өмір сүру керектігі турасында оқырманға мол білім, келелі кеңес берген болатын. Әсіресе, оның шүлен сезіммен, бай қиялмен, озық оймен жазған поэзиялық туындылары бәрімізге де әсерлі ой салып келеді. Секең поэзиясын үңіліп оқыған Қытайдағы және Қазақстанлағы бір бөлім ақын-жазушылардың кейбіреуі оны «сыршыл ақын» десе, кейбіреуі «философ ақын», ал кейбіреуі «сегіз қырлы бір сырлы талантты ақын» деген секілді биік бағалар беріп жүр. Бізде осы «сегіз қырлы бір сырлы талантты ақын» деген бағаға қосыла отырып, төменде С.Қамбасов поэзиясының мазмұндық, көркемдік жақтағы басқа ақындардан бөгенайы бөлектеу тараптарына азырақ аялдап өтуді жөн көрдік.

Біріншіден, С.Қамбасовтың қайсы жырына үңілсеңіз де, ол айналасындағы жаратылыс әлемімен, адамдардың өмірі мен қарым-қатынасынан, жан-жануардардың тіршілігінен өзіне әсер еткен деталдардың бәрінен заңдылық пен мән іздеп, оны қоғамдық өмірге, замана өзгерістеріне, даму үрдістеріне ұштастырып, белгілі түйіндер түйіп, оқырманға ой тастап, оқырманды шындыққа, ақиқатқа көз жеткізуге жетелеп отыруды өзінің ақындық, азаматтық парызы есептейді. «Айтып өткен ақында арман барма» дегендей, поэтикалық ой-сезімге, поэтикалық тілге бай ақын ағамыз өзінің түйсінген, сезінген ойланған, қиялданған дүниелерінің бәрін де жырына қосып айтбай, жазбай, отыра алмайтын көрінеді. Қытайдағы бір қарымды қадамгердің «С.Қамбасовтың поэзиясы қырық қабатқа (капуста) ұқсайды» дегеніндей, оның өлеңдерінің қабатын аршымай, ойланбай, толғанбай, белгілі әсерге бөленбей оқымауыңыз мүмкін емес. Сөзіміздің дәлелі болуы үшін келте-келте бірнеше мысалдар келтірейік.

«Торғай мен жылан» балладасында, еркін ұшып-қонып жүрген сүйкімді торғайдың улы жыланның арбауына түсіп, оған жұтылып кеткен трагедиялық жағдайын ақын өте ашынышты түрде суреттей келіп:

«Тез зорайып егерде барлығынан,

Айдаһарға айналса әлгі жылан.

Қояр-ау деп бізді де осы жұтып,

Шын сескеніп, шын қорқып қалдым мұнан» деп, терең астарлы мағынамен түйіндейді. Саналы оқырман балладаны түгел оқып жатпай-ақ осы жалғыз шумағының өзінен-ақ жыланға жұтылған торғайдың тағдыры ғана емес, күштілердің әлсіздерді жұтып қоюы әбден мүмкін деген үлкен саяси мәнін аңғаратыны анық.

«Қыран мен қазақ» деген өлеңінде қыранның ерекшеліктері мен оны қолға үйреткен саятшыға және қыранды көк туына өрнектеп желбіретіп жіберген Қазақ еліне мадақ айта келіп:

«Жаны да тәтті, жігер, қайраты зор құсым,

Жақының әрі досың да сенің болдық шын.

Өзіңдей еркін өмір сүргісі келетін,

Әрбір қазаққа қасиет, киең мол жұқсын!» деген ақ тілекпен түйіндейді.

«Күздегі шөп, қурайлар» деген өлеңінде, бір отағасының ауласы ішіндегі қураған шөп, қурайларын жинап алып өртеп жатқанын көріп әрі өзі оның жалынына жылына тұрып:

«Енді алда қар астында шірігенше,

Өмірден осылай дұрыс өткен жанып» деп адамдарды өмірге келгесін, топыраққа бекер көмілмей, азда болса айналаңа жылу сыйлап өшкенің жөн деп жігерлендіреді.

«Құзғындар мен құмайлар» деген өлеңінде құзғындар мен құмайлардың арам өлген өгіздің өлексесіне үймелеп, таласып-тартысып, обырланып жеп жатқан көрінісін дәл суреттей келіп:

«Ойлайсың қарап тұрып былай тағы:

Амалсыз қалған-ау деп Құдайдағы.

Білеміз аз емес ғой адамның да,

Осындай құзғыны мен құмайлары» деп қоғамдағы жемқорлардың жегенін желкесінен шығара ащы тілмен мысқылдайды.

«Қайран жырым желге ұшып» деген өлеңінде, ақын көл жағасында отырып бір жақсы өлең жазады да өз өлеңінен өзі әсерленген ол кең тыныстап алып, кеудесін желге тосып тұрып, әлгі өлеңін сахнада, көпшіліктің алдында тұрғандай көңілдене, желпіне дауыстап оқиды-ау кеп:

«Көл бойында өзімді-өзім қош қып,

Көңіл күйді толқыған көлге қосып.

Бір жақсы өлең жаздым да жалғыз тұрып,

Оқыдым-ау кеудемді желге тосып».

Сөйтсе, ақынның аузынан шыққан әрбір сөзін жел алақашып, өлеңі шашылып айдалаға таралып кете барады. Бұған ақын:

«Жүрегімнен шыққан сол маздақ жырым,

Тез таралып кеткенге мәз боп тұрдым.

Әттең, бірақ жартастай жаңғырығып,

Құлағыма қайтпады-ау аздап бір үн.

Мені мазақ есер жел еткені ме?

Қайран жырым желге ұшып кеткені ме?

«Мен табиғат бөбегі» болғанымен,

Тыңдамадың, деп айтам – өкпе кімге?» деп, осыған ренжіген ақын өлеңнің соңын:

«Көңілімен ақынның үйірлесіп,

Дүние қайда жататын күнде үйлесіп?!

Желге оқыған жырымды елге оқысам,

Қалмаса екен сондай бір күйлер кешіп» деп поэзияның қадірі кетіңкіреп тұрған осы бір тұста, өзін-өзі жуатып аяқтайды.

«Сұлулық хақындағы тосын әңгіме» деген өлеңінде, ақын үлкен көше бойында тұрған бір сәтінде, қасына бір жас келіншек келіп, қысыла-қымсына, ибамен иіле тұрып бір істің жайын сұрайды. Келіншек онша сұлу болмасада, ақын оның сүйкімді тұлғасына, нұрлы да ұяң жүзіне құмарта, қызыға қарап, құшақтап алғысы келіп, ентіге тұрып жауап беріп жолға салып жатып:

«Жан-тәніне сүйіндім нақтап көріп,

Құшақтауға аз қалдым тап-тап беріп.

Мен қалдым да тамсанып, қалқам кетті,

Ар-ұятын бойына сақтап берік...

Ол кеткесін ойлармен қызба-қызды,

Келгендеймін түйінге бір маңызды:

Жатады екен жасырын бір сұлулық,

Әйелдердің бойында иман жүзді», – деп, сұлулыққа, сұлуларға ғашық болып жүретін сезімтал ақын ойын осылай тапқырлықпен түйіндейді. Ақынның жоғардағылардай философиялық, психологиялық түйіндер түйген өлеңдері жинақта шетінен кезігеді. Бұл С.Қамбасов поэзияның мазмұндық, көркемдік жақтағы ерекшелігі деп есептедік.

Екіншіден, С.Қабасовтың поэзиялық туындыларына мұңлы әуен, мұңлы сарын, мұңлы ырғақ қою сіңірілген. Оның ол мұңы – ұлттың мұңы, қоғамның мұңы, азаматтың мұңы. Бір сөзбен айтқанда ақынның поэтикалық мұңы. Поэтикалық мұңы басым өлең-жырлар оқырман жүрегіне мұнарланып, салмақ салып жеткенімен, оның адам руханиятына бағыштайтын шырын ләззаты да жұғымды болмақ. Байронның, Абайдың, Пушкиннің, одан бергі Қасымның, Мұқағалидың, Төлегеннің, Қадырдың өлеңдерін сүйіп, сүйсініп оқитынымыз да сондықтан болар.

Өзінің басып өткен өмір жолы, өнер жолы бұралаң, азапты болғандықтан ба, әлде жан дүниесі солай нәзік жаралған ба, әйтеуір С.Қамбасовтың қайсы тақырыпта жазылған өлеңдерін оқысаңыз да ойға, мұңға бата береді екенсіз. Ол өз мұңын өлеңдеріне кейде ашық, кейде астарлы сіңіріп, оқырманды өзімен бірге егілте береді. Сөзімізге дәлел ретінде бірнеше мысал келтірейік. «Жүрегімде бір мұң бар» деген өлеңін:

«Оңайлықша емі де табылмайтын,

Бітеу жара секілді жарылмайтын.

Көңілімнің тұратын көгін торлап,

Жүрегімде бір мұң бар арылмайтын» деп бастаған ақын одан кейінгі шумақтарында: жасымнан бері жаным сүйіп жыр жазсам да, неге екенін түсінбеймін, өзім де, сөзім де шетке көп қағыла береді деген ақын:

«Қоғамнан бір қолдайтын күш таба алмай,

Дүниенің мынау кең қыстағаны-ай.

Арасында екі елдің күй кешемін,

Екі кеме құйрығын ұстағандай» дей келіп:

«Айналамда сайрап жүр мыңдап дарын,

Мен өзімше сайраған бір адаммын.

Бағам артпай сонда да тірлігімде,

Мұқағали сияқты мұңданамын» деп өлеңін аяқтайды.

«Әттең, әттең...» деген өлеңінде ақын Ұлықбек Есдәулеттің «Киіз кітап» атты жыр жинағын ыждағатпен оқып шығып одан алған әсерлерін және қазақ поэзиясының, қазақ ақындарының қазіргі хал-жағдайын ашына баяндай келіп:

«Бір кітабы-ақ ойымды бұрып кетті,

Биік көрдім талайдан Ұлықбекті.

Әттең, әттең бір Әбіш оқымайды-ау,

Талғамы да қаламы құдыретті» деп мұңданады.

Ақын С.Қамбасов мұңының көкесін оның табиғат, көңіл-күй лирикаларынан тіпті де айқын көре аламыз. Өлең сүйер қауымның бірталайының қабырғасын қайыстырып, көзіне жас алдырған «Іле өзенімен мұңдасу» деген өлеңінде басы Текес, Күнес, Қас өзендерінен басталатын Іле өзенінің бұрынғы Райымбек батырлар тұсындағы арнасынан асып өткел бермей жататын адуын ағысы мен қазіргі суы азайып, құты қашқан сүреңсіз ағысын салыстыра, шендестіре жанды фактілермен суреттейді:

«Жағада өсіп алуан гүл, шөп пен ағашың,

Жатсаңда жалғап екі үлкен елдің арасын,

Жөңкіліп ақпай, жосылып ақпай, жәй кілкіп,

Іле, сен неге мұңайып, баяу ағасың?!

Айтшы өзенім, қабағын кімнің бағасың?

Менің көзіме жаутаңдап, жасып барасың.

Таулардан шыққанда адуын, тентек едің ғой,

Жазықта неге жабырқап, жуас ағасың?!

Тыныққың келсе, тиянағыңды да табарсың,

Аңсаған көлің Балқашыңа да барарсың.

Таулардан шыққанда мөлдір де тұнық едің ғой,

Далада неге бозалаң тартып ағасың?

Мұңдас едің ғой сырыңды айтшы су маған,

Қаптаған қалың құстарың қайда шулаған?

Тереңге сүңгіп, бетіңде шоршып ойнайтын,

Балығың қайда асау тайлардай тулаған?

Айбының қайда жалғасқан арғы ғасырдан?

Айдының қайда ақ толқын атып тасыған?

Өткел бермейтін Райымбектер тұсында,

Ағысың қалай, ашуың қалай басылған?!

Ағайын десең де талықсып, толқып алдыға,

Бөлініп-жарылып, азайып суың қалды ма?!

Ежелгі таныс арнаңды сақтап әйтеуір,

Булыға бұлқынып, жатасың бірде жарды ұра.

Мына ағысыңмен салтанат қанша құрасың,

Қайран Ілем-ай,

сарқылмай қанша шыдарсың?!

Бәлкім жеңе алмай, заманның озбыр ағысын,

Жарасын жанның жасырып жатқан шығарсың?!» – деп, ақын өзегі өртене отырып Ілемен мұңдасады.

Ақын С.Қамбасовтың осы өлеңін мен екі жылдың алдында әлеуметтік желіге салған болатынмын. Көп оқырмен бұл өлеңге жылы пікірлер айтып, жоғары бағасын берді. Солардың қатарында Қазақстан Жазушылар одағынның мүшесі, белгілі журналист, жазушы, сыншы Абай Мауқараұлы да бар еді. Ол: «Белгілі журналист, әдебиеттанушы Әлімжан Әшімұлы әлеуметтік желіге жолдаған Сейіт Қамбастың «Іле өзенімен мұңдасу» атты өлеңін оқырман көзімен оқығанымда, санамда өзенге айналған қазақтың тарихи тағдыры сырғып өткендей тамсанып, таңданып қалдым. Қайта оқыдым, өзеннің өзі өз тілімен сөйлеп мұңын, сырын шағуда. Баяғы арынды кезі адыра қалып, қазір әбден жүдеп, жыбырлап аққан сымал болған аянышты халі жүректі сыздатады. Иә, ақын азамат, өлеңін Ілемен мұңдасу депті, шынында ақын өзінің тылсым сезімімен өзеннің мұңын қалай тыңдаған деші?! Әрі, оны қазақ сөзінің нәзік иірімімен мүлтіксіз төккен екен, келесі кезекте әдебиетші көзімен әрбір сөзін, тармағын сынай қарасам да, селкеу таппадым... Ал, өлең жазылғанына он жылдың жүзі таяп та қалса да, жаңа жырлағандай жылы шуағы сол қалпы сақталыпты» деп жазды.

Ал, Әлем халықтары жазушылар одағының мүшесі, ақын Болат Қорсақбай: «Сейіт ағамыздың бұл өлеңінің керемет саяси астары да бар екен. Өйткені Іленің басы Қытайдан басталып бізге келеді. Іленің мұңайуы, тарихи отанына орала алмай жатқан елдің мұңы екенін астарлап жеткізген секілді. Екінші шумақта ақын сол мұңды терең бейнелеген. Мысалы, «Айтшы өзенім, қабағын кімнің бағасың? Менің көзіме жаутаңдап, жасып барасың» – деп, Қытай билігінің қысымын, онда жасап жатқан елдің жаутаңдап, жасып отырғанын меңзегендей. Ал, үшінші шумақтағы: «Тыныққың келсе, тиянағыңды да табарсың, Аңсаған көлің Балқашыңа да барарсың» деген тармағының да ойы тым тереңде жатыр. Қазақ тек Қазақстаннан тұрақ таппаса, Қытайдың қысымынан мәңгі құтыла алмайтынын меңзеп отырғандай» деп жазыпты. Бұл екі қаламгердің пікіріне менің алып, қосарым жоқ, өте тұщымды ойлар айтқан.

Ал, «Бозторғайлы далам-ай» деген өлеңінде ақын боз даланың еркесі бозторғаймен сырласады:

«Аспанда бір ноқат боп баяғыдай,

«Бейшара шырылдайсың жерге қонбай».

Сағынып қалыппын-ау шырылыңды,

Өзіңмен көп жыл болды бірге болмай.

Аспанда баяғыдай тұрып тағы,

Алдың ғой назарымды бұрып тағы.

Тұрсың ба жаттан, жаудан әлі қорғап,

Боз жусан түбіндегі жұмыртқаңды?!» деген ақын, баяғы ұланғайыр даланы, кең көрікті сахаралы мекеннің барған сайын тарылып, боз жусан түбіндегі жұмыртқасын кісі аяғынан, мал тұяғынан қорғау үшін шырылдап ұшып жүрген бозторғайдың тағдырын, сол мекенде ежелден бірге жасап келе жатқан қазақтың тағдырымен шебер ұштастырады.

«Ежелгі болсада бұл бай тұрағың,

Қанатың тұрсың талмай қайтіп әлі?!

Тұрсың ба тауыса алмай сан ғасырлық,

Боз дала шежіресін айтып әлі.

Далаңда жүргенімен қытай естіп,

Зарыңды қоймады-ау бір Құдай естіп.

Басқа бір тірлік жолын іздесейші,

Өткенше тар мекенде ұдайы өстіп.

Ішінде жасағанша күнде қауіп,

Кеттім ғой тірлік жолын менде тауып.

Қазақтың боз даласы жетеді ғой,

Кетсейші Арқа жаққа сендерде ауып» (Қыркүйек, 2015 ж.) деп жырлаған ақын, қытайдағы қандастарын Қазақ елінің Арқа жеріне көшуге шақырады. Бірақ осы өлеңді жазған ақынның өзі сол мекенге қайтып барып, бозторғайдың күйін кешерін кім білген?! Әрине, өкінішті!

«Жантайып жата беремін» деген өлеңінде өзінің қартайып, жігер-қайраты азайып, жантайып жатқыштай беретін болып қалғанына қайғырып:

«Желпініп, ұмтылып ұшпаймын,

Қанаты талған ақ құстаймын.

Арағы таусылып тасталған,

Анау бос құмыраға да ұқсаймын.

Дүниеден бәз солай кештім бе?

Бұл өмір сын екен естіге.

Жатсам да жантайып әл кеміп,

Жаутаңдап жатқым жоқ ешкімге» деген сияқты образды өлең жолдарына өміршеңдік рухы мен тәтті мұңын қосып тапқырлықпен аяқтайды. Осы шумақтағы «арағы таусылып тасталған, ана бос құмыраға да ұқсаймын» деген теңеу басқа ақындардан байқалмаған, байқалса да Секең өзінше әдемі өрнектеп жасампаздықпен жазған талант шеберлігі деп ұқтық, әрі ақын ағамыздың өлеңдеріндегі мұңлы әуендері пессимизм емес, романтизм екендігіне де көз жеткіздік.

Үшіншіден, ертеректе бір қаламгер С.Қамбасовты «Табиғат суретшісі, махаббат жыршысы» деп бағалапты. Сол кісі айтса айтқандай ағамыз шабысынан таймай, табиғат лирикасы мен махаббат лирикасын тамылжытып, төгілдіріп жазып өткен екен. Бұл тақырыптарға қалам тартпаған ақын-жазушы да жоқ шығар. Деседе, бұл ақын табиғатының тілін білетіндей, тылсым табиғатпен сырласып отырғандай, табиғат тармақтарын жанды суреттеп, одан мән-мағына шығарып, оқырманды тұшындырып отыратын ерекшелігін тағы да тілге тиек етпей қоймайды. Оның табиғат лирикалары мына жинағында салмақты орын иелейді. Оның бәрін шетінен тізе бермей, таяу жылдарда ақынның Бурабай көлін саяхаттағанда одан шабыт алып жазған мына өлеңінен азырақ ситаттар келтірсек те құба құп болар. Осы өлеңін ақын:

«Күн шұғыласын төккен көп,

Нұрланып тұр бар маңай.

Бурабай көлі көкпеңбек,

Аспаннан ойып алғандай.

Көл мен сонау зеңгір көк,

Жібермей күшті ұяты.

Бір-біріне елжіреп,

Қарап тұрған сияқты» деп бастап, одан кейінгі шумақтарда Көкшетауды Бурабай көліне ғашық жігіт бейнесінде көрсетіп, Көкшенің де айбарлы, сұлу, көркем келбетін, ондағы аң-құс, саяхаттап жүрген өнерпаз жігіттер мен, аруларды да қоса суреттей келіп:

«Көркем сөз теріп көңілден,

Жыр жазам бірде ән салып.

Өтетін болдым өмірден,

Сұлулыққа тамсанып,

Сұлуларға тамсанып» деп аяқтайды.

Ал, ақын ағамыз махаббат лирикаларын өзінің де, өзгенің де жан сезімін дірілдетіп, тіпті де шырайлы, ләззатты жазады, жеріне жеткізе айтады. Сол себептен де оқырман лирикалық кейіпкермен бірге желпініп, тебіреніп отырады. Сейіт ағамыздың бұл тақырыпқа жазылған өлең-жырларына бұрын да талай тартымды, салмақты бағалар айтылған-ды. Ал, мына жинағында оның махаббат лирикалары молынан қамтылып, қартайса да поэтикалық сезім-түйсігінің кемеліне келіп, көңілінің жасаңғырап тұрғандығы бізді қатты таңғалдырды әрі ол махаббаттының кеңдігі мен тереңдігі турасындағы өзгеден бөлекшелеу көзқарастарын махаббат жырларына шеберлікпен сіңіріп жібергендігін анық байқадық.

Оның осы таяу жылда ғана жазған табиғатты тамылжытып, махаббатты маздап тұрған «Ай екеуміздің құпиямыз» дейтін шап-шағын поэмасына азырақ аялдап өтсек те сөзіміз дәлелді болатын сияқты. Біздің байқауымызша, өте жинақы, тартымды баяндалған, Сейіт ақынның табиғат, махаббат жырларының ішінде шоқтығы ең биігіндей көрінген бұл поэма үш бөлімнен тұрады. Бірінші бөлімінде ақын поэтикалық қиялын алыстан қайырып әкеліп:

«Риясыз жазып, түйер қас-қабағын,

Қылығы қызық шіркін жас баланың.

Айменен құпия сыр бөлісуді,

Жөн шығар сәби кезден бастағаным» деп, поэмасын жазуға кіріседі де сосын, анашымның ыстық бауырында, ақ мамасын сорпылдатып еміп жатқанымда, біздің жамаулы жаман терезеден, аспандағы Айды қызықтап, үңіліп қарап тұратын сияқты еді. Қандай түйсіктің бұйрығымен екенін білмеймін. Мен көзімнің қиығымен оған қарап шаттана, сақылдап күлетін сияқты едім. Егер ай ала бұлттардың арасына еніп көрінбей қалса, көзіммен көп іздеп аспанға телміріп жататын секілді едім. Ай сонда майда, жұмсақ қолындай болған күміс сәулесімен мені сылап, сипап ұйықтататын деп келіп:

«Өсіппіз енді ойласам уақытқа еріп,

Біздерге табиғат та қуат беріп.

Тұрыпты Ай сонда сәби жүрегіме,

Махаббат, сұлулықтан шуақ сеуіп» деп сәби сезімнің көркем дүниеге талпына, ояна бастаған алғашқы кезеңін әдемі түйіндейді.

Екінші бөлімінде Абайлардай ақын болғысы келетін сезімтал бала жігіт Айменен көп сырласып, көп мұңдасатын, әсіресе, Айлы түнде аспанға көп телміріп:

«Іздеуші ем бақытымды өрден дайым,

Сұқтанып сұлу Айды көрген сайын.

Қарайтын тәкаппарсып сонда Ай маған,

Жерде деп, соны ізде деп сенің айың» дегендей күй кешіп жүріп, ақын алғашқы махаббатын тапқанда, Ай да бірге қуана жымыңдап тұратынын:

«Ай солай нұрға бөлеп айналамды,

Бөлісіп шаттығымды жайнаған-ды.

Жайнайтын аспанда да, жерде де айым,

Дариғай ол күндерім қайда қалды?» деп Айменен құпия сырын бір түйіндеп алады да, одан кейінгі шумақтарда лиркалық кейіпкер тағдырдың сойылына жығылып, бұрынғы шаттығы одан мойын бұрып, бір баянсыз некеге ұрынып қалғанда, оған ренжіген Ай оның терезесінен жабырқау, бозара сырғып өтіп бара жататын, кейін ол тағы бір өмірлік жақсы жар тапқанда, Ай тағы жарқырап, жылу сыйлап, терезесінен мейірлі сәулесін төккіш болғандығын сол тұстардағы көңіл күйлеріне етене байланыстыра суреттей келіп:

«Тәңірден айға қарап көп тілегем,

Айым-ау, аялай бер, аялай бер!» деген сәуегейлік тілекпен поэманың екінші бөлімін аяқтайды.

Үшінші бөлімін, ақын Таңжарық атасының,

«Қайтейін қайран жастық мырзасынған,

Бой тартып бөгелмеушы едім ұрғашыдан.

Қасыма қатындар да келмес болды,

Шықпаушы ед ширатылып қыз қасымнан» деген өлеңін кірістіре отырып қызықты бастайды да тәтті қиялдармен ұйқыға батып кеткен ақын:

«Түс көрдім бір шаттыққа шалқығандай,

Енгендей бір әлемге алтын арай.

Жадырап жатыр екем бір оянсам,

Қарап тұр тереземнен жарқырап Ай» деп келіп, жарқыраған Ай оған жарқын жүзбен қарап қалмастан, оның тәнін жасынан құлай сүйген осы ғашығы алтын сәулесімен сылап, сипап сезімін қозғап жатқанын, лезде қарттың бойында қан ойнап Айменен қауышқанға қарық болып қалғанын поэтикалық жағымды тілдермен суреттейді де:

«Бұл да бір қартайғанда бағым болар,

Жастығын шалқиды екен сағынғанда ер.

Өкпелеп жүруші едім сұлуларға,

Болды деп жоламайтын маңыма олар» деп түсіндіру қиын тылсым сезімін баяндай келіп оқырманға:

«Бұған таң өтірік деп қаласың ә,

Өзің біл нанбайсың ба, нанасың ба.

Айды да кәрі көңілге медет тұтып,

Жыр ойлап жатырмын ғой аласұра» деп жазып, поэманың соңын былай түйіндейді:

«Жете алмай мұның мәні, есебіне,

Үңілем қазіргіме, кешегіме.

Түскен Ай бесігіме сәби кезде,

Түсіп тұр енді міне төсегіме.

Бұл сырды енді кімнен жасырайын,

Мәңгілік мәпелеуде асыл Айым.

Аймалап тұрса екен әр түні Ай,

Сонда мен кәрілік жеңіп басылмаймын.

Жатамын осылайша тасып дәйім».

Поэманы оқып шығып, біз бұл ақынның физиологиялық, психологиялық жаратылысына анық жіп таға алмасақ та, оның поэтикалық сезім-түйсігінің ой-қиялының бай да шүлен, шұғылалы екендігіне тәнті болғандығымызды жасыра алмадық.

С.Қамбасов поэзиясының төртінші басты ерекшелігі ретінде, оның халықтық және әдеби ілге өте бай, сондай-ақ, ол тілді өлеңдерінің мазмұнына қарай өте орынды, логикалы, саралап қолданатындығы және кейбір жаңа формалары туралы да тоқталмақшы едік. Оған мақаламыздың көлемі тым ұзарып кететін болғандықтан, бұл жолы мақаламызды осы арада түйіндей тұруды жөн көрдік. Онсыз да әдебиет сүйер қауым, ана тілінің уызынан қанып өскен ақынымыздың поэтикалық мәнінің қаншалықты айшықты екендігін өлеңдерін оқып бағалай жатар деп ойладық.

Соңында айтарымыз: өзінің даралығымен, даналығымен қазақ поэзиясының алтын қорына өшпес қолтаңбасын қалдырып кеткен ақын Сейіт Қамбасовтың қадір-қасиетін жете түсінейік ардақты, аңғарлы оқырмандар. Ол үшін ақынның өмір, өнер жолын жан-жақтылы жинақтап, мұқият зерттеуіміз қажет болады.

Әлімжан Әшімұлы