«Арыстан халқы». Бұл – Израильдің 13 маусымға қараған түні Иранға қарсы басталған әскери операциясының атауы. Екеуара кикілжіңнің жалғасып келе жатқанына 49 жыл болса да, сарапшылар дәл осы шиеленістің салдары ауыр болуы мүмкін деп топшылайды, деп хабарлайды El.kz интернет порталы.
Израильдің әскери-әуе күштеріне тиесілі 200-ге жуық жойғыш ұшақ Иран аумағына соққы жасады. Израиль қорғаныс армиясының (ЦАХАЛ) мәліметінше, шабуыл барысында Иранның ядролық бағдарламасына қатысы бар 100-ден астам нысан жойылған. Бұдан бөлек Иранның үш жоғары әскери қолбасшысы, оның ішінде СІҚК қолбасшысы Хоссейн Салами мен Бас штаб бастығы Мохаммад Багери қаза тапқан. Одан бөлек құрбан болған бейбіт тұрғындар саны да күн сайын артып келеді. Ал шабуылға Тегеранның ядролық бомба жасауға тым жақын қалғаны туралы ақпарат себеп.
Сондықтан да Израильдің бұл қадамын алғаш болып АҚШ президенті Дональд Трамп ашық қолдады. Ол ABC News арнасына берген сұхбатында Израильдің Ирандағы ядролық және әскери нысандарға жасаған соққыларына «өте жақсы» деп баға берген.
Менің ойымша, бұл – керемет шешім. Біз оларға (Иранға) келісімге келуге мүмкіндік бердік, бірақ олар оны пайдаланбады. Тиісінше жойқын соққы алды... Бұл тек басы ғана, – деген Трамп әскери операцияның жақын арада аяқталмайтынын аңғартқандай болды.
Есесіне Қазақстан қос тарапты да келісімге келуге шақырып, мәселені бейбіт жолмен шешуге кеңес берді.
Қазақстан Республикасы Сыртқы істер министрлігі Таяу Шығыстағы әскери шиеленістің ушығуына байланысты алаңдаушылық білдіреді және бұл қақтығысты БҰҰ Жарғысы мен халықаралық құқық қағидаттарына сәйкес тек саяси-дипломатиялық жолмен тез арада реттеуді қолдайды, – делінген ҚР Сыртқы істер министрлігінің хабарламасында.
Израиль саясаткерлері мен әскери жетекшілері Иран ядролық бомба жасаудың алдында тұр деп есептейді. Иранның Израильді жер бетінен жойып жібермек ниеті барын бірнеше рет ашық мәлімдегенін ескерсек, дәл осы ақпарат Израильдің бірінші болып қадам жасауына сеп болған көрінеді.
Иран өзінің ядролық бағдарламасы тек бейбіт мақсаттағы жоба екенін, яғни оның бәрі энергия өндіруге арналған атом электр станцияларын салуға бағытталғанын талай айтты. Бірақ Израиль бұған сенбейді. Оның үстіне Иранның уран байыту деңгейі де көпшіліктің көкейіне күдік ұялата бастады.
Халықаралық атом энергиясы агенттігінің (МАГАТЭ) деректеріне сәйкес, Иран 60%-ға дейін байытылған 400 келіден астам уран қорын жинақтаған. Бұл бейбіт мақсаттағы қажеттіліктен әлдеқайда жоғары көрсеткіш және ядролық қару жасауға қажетті деңгейге (90%) жақын. Егер уран 90%-ға дейін байытылса, бұл көлем шамамен он ядролық оқтұмсық жасауға жетер еді, — деп жазады dw.com.
Дегенмен әзірге Иранның 90%-дық деңгейге жеткені туралы нақты дәлел жоқ. Сарапшылардың пікірінше, Иранның бүгінгі техникалық мүмкіндігі мен жинақтаған уран қоры арқылы бұл межеге жету аса қиын емес. Израиль шабуылынан бірнеше күн бұрын ғана Иран жаңа уран байыту зауытын іске қосқанын хабарлаған.
Алайда байытылған уран ядролық қару саналмайды. Оны қаруға айналдыру үшін алдымен ядролық оқтұмсық жасап, оны жеткізе алатын зымыран жүйесін де қатар әзірлеу қажет.
Иранның ядролық бағдарламасы 1950-жылдардан бастау алған. Бұл көзқарасы мен ұстанымы АҚШ-қа жақын, батысшыл үкімет билік басында тұрған кез. АҚШ қолдауымен Иранда «бейбіт атом» саласында алғашқы ғылыми зерттеулер басталды.
Алайда 1979 жылғы ислам революциясынан кейін билікке Батысқа қарсы, діни-радикалды режим келді. Осыдан кейін халықаралық қауымдастықта Иранның ядролық бағдарламасын әскери мақсаттарға пайдалануы мүмкін деген қауіп пайда болды.
2002 жылы БҰҰ инспекторлары Ирандағы Натанз ядролық кешенінен жоғары байытылған уран тапты. Дәл осы жайт Иранға қарсы алғашқы халықаралық санкциялар енгізуге себеп болған.
2015 жылы Тегеран АҚШ және басқа да Батыс елдерімен ядролық келісімге қол қойды. Бұл келісім «Ортақ жан-жақты іс-қимыл жоспары» деген атаумен белгілі. Оған сәйкес Иран ядролық бағдарламасын шектеп, қатаң халықаралық бақылауға келісім беруі керек. Талапты орындаса, өзге ұйымдар Иранға қарсы санкцияларды жеңілдетуі қажет.
Алайда 2018 жылы – АҚШ президенті Дональд Трамп алғаш рет тізгінді қолға алғанда Вашингтон бұл келісімнен шығып кетті. АҚШ бұл құжаттың:
Осыдан соң АҚШ Иранға жаңа әрі қатаң санкциялар енгізді. Жауап ретінде Иран біртіндеп келісім шарттарын бұза бастады, соның ішінде уранды байыту деңгейін арттырды.
2025 жылы Дональд Трамп қайта АҚШ президенті болып сайланған соң Вашингтон мен Тегеран жаңа келіссөздер жүргізуге әрекеттеніп көрді. Тіпті сондай мақсаттағы кездесу Оманда өтуі керек еді, алайда шиеленістің күшеюіне байланысты ол да тоқтатылды.
Израиль соққыны бірінен соң бірін жасап жатқан тұста, Иранның қарап қалмасы анық. Лауазымды тұлғалар мен ядролық физиктердің өліміне талап етілетін жауап қатаң болады деп отыр. Осы уақытқа дейін бірнеше жойқын соққы жасап та үлгерді. Осы орайда екі елдің әскери мүмкіндіктері қандай деген сауал туындайтыны заңдылық. Бұл туралы статистика не дейді?
Елдердің әскери рейтингін жасайтын беделді GlobalFirepower.com-ның дерегінше, Иран мен Израиль бұл тізімде қатар тұр – екеуі де 14-орында.
Негізгі әскери техника:
Әуе күштері:
Оның ішінде 194 жойғыш ұшақ, 126 тікұшақ
Әскери-теңіз флоты:
Әскери бюджет (2024):
Иран қорғаныс өнеркәсібі негізінен ішкі ресурстарға сүйенеді. Халықаралық санкцияларға қарамастан, Тегеранның әскери-техникалық әлеуеті жыл сайын кеңейіп келеді.
Қарсыласына қарағанда аумағы шағын, халық саны аз демесеңіз, Израиль аймақтағы ең қуатты армиялардың біріне ие.
Қызметтегі әскери қызметкерлер саны: шамамен 170 000
Негізгі әскери техника:
Әуе күштері:
Оның ішінде 253 жойғыш ұшақ, 146 тікұшақ
Қалғандары: оқу-жаттығу, барлау және көлік мақсатындағы аппараттар
Сөйте тұра Израиль – қарулы күштерінде F‑35 бесінші буындағы жойғыш ұшақтары бар аймақтағы жалғыз мемлекет.
Әскери-теңіз флоты:
Әскери бюджет (2024):
Израиль әскері жоғары технологиялы жабдықтарға, зияткерлік қорғаныс жүйелеріне (мысалы, «Темір күмбез») және барлау мүмкіндіктеріне ерекше мән береді.
Стратегиялық салыстыру
Иран мен Израиль арасындағы кикілжің 1979 жылдан бері тоқтаған емес. Сол жылы Иранда шах режимі құлап, билікке аятолла Рухолла Хомейни бастаған шиіт діни элитасы келді. Жаңа режим Израильді тарихи араб жерлерін басып алды деп айыптап, оны мемлекет ретінде мойындаудан бас тартты. Ал «сионизмді «нәсілшіл идеология» деп түйін шығарды.
1989 жылы Рухолланың орнына келген аятолла Али Хаменеи Израильді «аймақтың қатерлі ісігі» деп атап, оған қарсы «қасиетті соғыс» бастауға шақырды.
Ислам революциясына дейін бұл екі мемлекет одақтас болған.
Иран аятоллалар режимі билікке келгеннен кейін Израильмен байланысты толық үзді. 1980-жылдардан бастап Тегеран:
Иран қолдау көрсеткен ұйымдар:
