Орталық Азиядағы суару жүйелерінің тозуы ауыл шаруашылығына, азық-түлік қауіпсіздігіне және әлеуметтік тұрақтылыққа тікелей әсер етіп отыр. Егер инфрақұрылымды қайта жаңғырту, қаржыландыруды күшейту және су үнемдеу технологияларын кеңінен енгізу қолға алынбаса, өңір аграрлық күйреу мен экономикалық тығырыққа тірелуі мүмкін.

Кеңестік дәуірде салынған суару жүйелері ауыл шаруашылығының дамуына айрықша үлес қосты. 1950–1980 жылдары салынған бұл инфрақұрылым миллиондаған гектар жерді сумен қамтамасыз етіп, бидай, күріш, көкөніс және басқа да дақылдарды өсіруге мүмкіндік берді. Алайда соңғы онжылдықтарда бұл жүйелер тозып, көп жерлерде мүлде жарамсыз болып қалды. Каналдардың істен шығуына бірнеше маңызды факторлар әсер етті. Ескіру, қаржыландырудың жетіспеушілігі, басқару жүйесіндегі өзгерістер мен климаттық факторлар. Салдарынан ауыл шаруашылығы дағдарыс алдында тұр. Енді не істей аламыз? Көрші елдерде жағдай қандай? Caravan.kz медиа порталы жалғастырады.

Елімізде егін өнімділігі төмендеп, топырақ тұзданып, егістік жер көлемі қысқарып, азық-түлік қауіпсіздігіне қауіп төнуде. Қазіргі таңда суармалы жер көлемі шамамен 1,2 миллион гектарды құрайды. Алайда оның жартысына жуығы апатты жағдайда. Суару жүйесінің көп бөлігі 40–50 жыл бұрын салынған. Ал қазір ол суды тиімді жеткізе алмай отыр. Сүзгілену мен булану нәтижесінде судың едәуір бөлігі жоғалады. Каналдардың көбі топырақтан қазылған, сәйкесіншеэрозия мен лайлануға әкеп соқтырады. Сонымен қатар, су шығынын есептейтін заманауи құрылғылар мен тиімді су үнемдеу технологиялары көп жерде әлі де орнатылмаған.

Кеңес Одағынан кейін су ресурстарын басқару орталықсыздандырылып, әр республика өз бетімен әрекет ете бастады. Қазақстанда ірі шаруа қожалықтары суға оңай қол жеткізетін болса, ұсақ фермерлер шеттетіліп отыр. Бұл әділетсіздік ауылдағы әлеуметтік теңсіздікті күшейтуде. Су инфрақұрылымына жыл сайын бөлінетін 300 миллион доллар көлеміндегі қаржы да мәселені түбегейлі шешуге жеткіліксіз. Әсіресе оңтүстік аймақтар – Түркістан, Жамбыл, Алматы облыстары суармалы егіншілікке тәуелді болғандықтан, су тапшылығы оларға ауыр тиюде. Бидай өнімділігі 2000 жылдан бері 15%-ға дейін төмендеген.

Тағы бір күрделі мәселе – топырақтың тұздануы. Су ағызатын жүйелердің ескіргені мен суару нормаларының сақталмауы нәтижесінде суармалы жерлердің 25%-ы тұзданған. Салдарынан құнарлылық төмендетіп, өнім көлемі азайтып отыр. Сонымен қатар, климаттың өзгеруі жағдайды одан әрі қиындатуда. 1990 жылдан бері елімізде орташа температура 0,8°C-қа көтеріліп, булану көлемі артқан. Қуаңшылық жиілеп, жауын-шашын аз және тұрақсыз болып барады. Ауыл шаруашылығы жыл сайын шамамен 54 миллиард текше метр су тұтынады, бірақ бұл ресурстар барған сайын қысқарып келеді.

«Орталық Азияның климаты әлемдік өлшеммен алғанда екі есе жылдамдықпен өзгеріп жатыр. Құрғақшылық өршіп, жаңбыр азайып барады. Соның салдарынан мұздықтар деградацияға ұшырап жатыр. Таудағы қар тез еріп жатыр, ол өзеннің негізгі көзі. Сондықтан екі ұлы өзендегі су азайып барады. Ғалымдар 2050-2090 жылдар аралығында Сырдария мен Әмудария өзені 15%-ға азаяды деп болжайды», — дейді сарапшы Вадим Соколов.

Бүкіл Орталық Азия елдері осындай қиындықтарға тап болуда. Өзбекстанда суармалы жер көлемі 1990 жылғы 4,3 миллион гектардан 2023 жылы 3,8 миллион гектарға дейін қысқарды. Каналдардың 60%-ы күрделі жөндеуді қажет етеді, ал мақта өнімділігі соңғы отыз жылда гектарына 3,2 тоннадан 2,4 тоннаға дейін азайды. Тұздану мәселесі де ауқымды, суармалы жердің 60%-ы тұзданған, бұл өнімділікті 30%-ға төмендетіп отыр.

Тәжікстанда суармалы жерлердің 70%-ы нашар күйде, ал ауыл шаруашылығы жалпы ішкі өнімнің 23%-ын береді. Заманауи су есептегіш құрылғылар тек 30%-ға жуық жүйеде ғана бар. Соңғы жиырма жылда мақта өндірісі 25%-ға қысқарды. Жергілікті бидай өндірісі төмендегендіктен, ел тұтынатын бидайдың 40%-ын Қазақстаннан импорттауға мәжбүр.

Қырғызстанда халықтың 65%-ы ауылдық жерлерде тұрады, ал ауыл шаруашылығы ЖІӨ-нің 12%-ын береді. Бірақ каналдардың көпшілігі 1980-жылдардан бері жөнделмеген. Суармалы жерлердің 90%-ы таудан келетін суларға тәуелді. Алайда мұздықтардың еруі ұзақ мерзімді перспективада су қауіпсіздігіне қатер төндіріп отыр. Соңғы жылдары күріш пен көкөніс өндірісі өңірлерге қарай 10–20%-ға дейін қысқарған.

Азық-түлік қауіпсіздігі аймақтық мәселе. Қазақстан ауыл шаруашылығы өнімдерін экспорттайтын ел болғанымен, оңтүстік өңірлерде су тапшылығы өнім көлемінің азаюына және ішкі нарықта тапшылықтың туындауына себеп болып отыр. Өзбекстан дәнді дақылдардың 30%-ын сырттан алады және жыл сайын осы мақсатқа 2 миллиард доллар жұмсайды. Қырғызстанда азық-түлік импорты өсіп келеді.

Мамандардың пікірінше, жағдайды өзгерту үшін шұғыл шаралар қажет. Топырақ каналдарды бетон немесе құбыр жүйелерімен ауыстыру су шығынын 20–30%-ға дейін қысқарта алады. Су үнемдейтін технологиялар, мысалы, тамшылатып суару, суды тиімді пайдалануға мүмкіндік береді. Өзбекстанда пилоттық жобалар арқылы мақта өнімділігі 15%-ға артқан. Алайда мұндай жаңалықтарды кең көлемде енгізу үшін халықаралық қаржыландыру қажет. Еуразиялық даму банкі өңіраралық ынтымақтастықты арттыру, мелиорациялық жүйелерді жаңғырту және цифрлық есеп жүйелерін енгізу арқылы су тұтынуды 56%-ға дейін үнемдеуге болатынын атап өтеді.

Жалпы, Қазақстан көрші елдерден үлгі алып, су тапшылығының алдын алуға кешенді түрде кіріскен. Мысалы 27 жылдан кейін Қазақ ұлттық су шаруашылығы және ирригация факультетін қайта ашылды. Осы саланың кәсіби кадрларын дайындалып жатыр. Ғалымдар су үнемдеу технологиясының түр-түрін сынақтан өткізіп, дихандарға ұсына бастады. Дегенмен әлі де мәселе шешіле қойған жоқ. Сондықтан тығырықтан шығудың төте жолы – үнемдеу дейді сарапшылар.

Қорытындылай келе, Орталық Азиядағы суару жүйелерінің тозуы ауыл шаруашылығына, азық-түлік қауіпсіздігіне және әлеуметтік тұрақтылыққа тікелей әсер етіп отыр. Егер инфрақұрылымды қайта жаңғырту, қаржыландыруды күшейту және су үнемдеу технологияларын кеңінен енгізу қолға алынбаса, өңір аграрлық күйреу мен экономикалық тығырыққа тірелуі мүмкін.