Қазақстан мәдениет сахнасында жаңа белеске көтерілді. Енді қазақстандықтар әлемдік шедеврлермен өз елінде танысып, рухани дамуға мүмкіндік алады. Жаңа рухани орта – отандық және шетелдік заманауи өнерді тоғыстыратын, жаңа идеялар мен мәдени сұхбат алаңына айналатыны сөзсіз.

Еліміз жаңа деңгейге көтерілді. Алматыда жаңа мәдени кеңістік ашылды. Заманауи сәулет пен табиғи ландшафт үйлесім тапқан бұл мұражай Қазақстан мен әлем өнерінің озық үлгілерін бір арнаға тоғыстырады. Мұнда қазақстандық шеберлердің шығармалары да, халықаралық деңгейдегі атақты суретшілердің туындылары да ұсынылған. Жаңа музей елдің мәдени бейнесін жаңаша танытып, заманауи өнерді кең аудиторияға жақындатты. Caravan.kz тілшісі жаңа өнер ортасының ашылуына қатысып келді.

2025 жылдың 12 қыркүйегінде кәсіпкер, меценат және коллекционер Нұрлан Смағұлов негізін қалаған заманауи өнер мұражайы – Almaty Museum of Arts көпшілікке есігін айқара ашты. Аталмыш оқиға Қазақстанның мәдени өмірінде жаңа тараудың басталғанының айғағы. Сондай-ақ, заманауи өнердің халықаралық деңгейге көтерілуіне серпін берді. Мұражайдың аумағы 10 060 м². Британдық Chapman Taylor сәулет бюросы әзірлеген ғимарат заманауи қала ырғағы мен таулы ландшафт үйлесімін көрсетеді. Бір жағы Юра дәуірінің әктастарымен қапталған, бұл таулардың табиғи қуатын бейнелейді, ал екінші жағы қаланың қарқынды өмірін білдіретін алюминий панельдермен жабылған. Мұражайдың жасыл желекке оранған аумағында ашық аспан астындағы мүсіндер, субұрқақтар мен демалыс аймақтары орналасып, өнер мен жайлы демалыстың үйлесімді ортасын құрайды.

«Өнер көшесі»

Мұражайға кірген сәтте келушілерді Фернан Леженің «Тотықұс ұстаған әйелдер» панносы қарсы алады. Қызыл-ақ қара түсті гаммада орындалған, 77 керамикалық тақташадан тұратын бұл туынды индустриялық пішіндер мен тірі бейненің қуанышын тоғыстырып, өнерді күнделікті өмірдің бір бөлігіне айналдыруға деген суретшінің ұмтылысын айшықтайды. Кіреберістің бір қабырғасы Шарын шатқалының табиғи сипатын бейнелесе, екіншісі қаланың келбетімен пара-пар. Мұнда заманауи сәулет пен табиғат элементтері үндесіп, келушілерді өнер әлеміне жетелейді.

«Ұлы дала» залы

Мұражайдың екі басты залы бар. Біріншісі – «Ұлы дала» залы, аумағы 1000 м², төбе биіктігі 12 метр. Жоғарыға қарасаң барлығы бір бөлме екені байқалады. Одан бөлек түрлі қабырғаларды көтеріп жасаған. Бұл уақытша көрмелерге арналған зал. Әр алты ай сайын экспозиция толық жаңарып, қабырғалары көрменің тақырыбына сай өзгереді. Ішкі құрылымы лабиринтті еске салып, көрерменді ерекше сезімге бөлейді.

Көрменің ашылуы ерекше есте қалады. Себебі, алғашқы көрме әйгілі қазақстандық суретші Алмагүл Меңлібаеваның шығармашылығына арналған.

«Әйелдердің қоғамдағы рөлі өте маңызды, сондықтан феминизм тақырыбынан бастап отырмыз», — дейді мұражайдың қоғаммен байланыс бөлімінің басшысы Адиса Кин.

Бұл — қазақстандық белгілі суретші Алмагүл Меңлібаеваның алғашқы көрмесі. Берлинде тұратын суретші бұған дейін Арнем, Париждегі Гран Пале, Сеул, Лондон және Калифорнияда жеке көрмелерін өткізген. Елеулі топтық жобалары арасында Берлиндегі Haus der Kulturen der Welt, Тайланд биенналесі, Гуанчжоу триенналесі бар.

Көрме кураторы – Тайландтағы Джим Томпсон атындағы өнер үйінің директоры Гридтия Гавивонг. Ол бірнеше жыл бұрын Меңілбаеваның жұмыстарына ғашық болып, кейін оның кураторы атанған. Мұражайдың ашылуына 30-дан астам елден қонақтар келді, ал құрылыс жұмыстарына Америка, Калифорния, Нью-Йорк, Токио да ат салысқан.

Алмагүл Меңлібаева шығармашылығын 80-жылдардың соңында тоқымадан бастап, кейін қағаз, видеоөнерге көшкен көпқырлы суретші. 1988-1989 жылдары «Жасыл үшбұрыш» тобының мүшесі болған, сол топтан тек өзі ғана өз туындыларын сақтап қалған. Бүгін сол еңбектер хронология бойынша «Ұлы дала» залында қойылып отыр.

Суретшінің ең мағыналы әрі басты жұмыстардың бірі – «Курчатов 2022» бейнежобасы. Ол Қазақстанның солтүстік-шығысындағы бұрынғы ядролық сынақ полигонында түсірілген. 1958 жылы Сталиннің бұйрығымен құрылған 18500 шаршы километрлік аймақ 450-ден астам ядролық жарылым пен жүздеген зерттеулердің алаңы болды. Бұл көпарналы бейнеинсталляцияда Меңлібаева халық арасында тараған естеліктерді, архив тдеректерін және сахналық көріністерді тоғыстыра отырып, осы «отарлық тәжірибе» жадына үңіледі. Көпарналы бейнеинсталляция халық естеліктері, архив деректері және сахналық көріністерді тоғыстыра отырып, отарлық тәжірибенің тарихи жадына үңіледі.

Алмагүл Меңлібаева экология тақырыбын да өз туындыларына арқау еткен. Мысалы, төмендегі суреттер Арал теңізінің мәселесін көтереді.

Тағы бір ерекше жұмыстардың бірі – «Мәңгі қалыңдық» туындысы. Бұл туындысы суретшінің шығармашылығында елеулі бетұрыстың, яғни, кескіндемден перформанс пен видеоөнерге аусықан сәтінің куәсі. Оның шығармаларында ақ түс еркіндіктің толыққанды символына айналады. Бұл тақырып алғаш рет «Ақ тұрмысқа шығады» атты абстарктілі кенепте көтерілді. Онда жарыққа толы түс пен фактура еркін таралып, ашықтық пен өміршеңдік сезімін тудырады.

«Суретші бұл туындысында Алматы көшелері мен базарларын қалыңдық көйлегін киіп аралап, әлеуметтік жағдай, гендерлік рөлдер және әйелдердің қоғамдық кеңістіктегі бейнесін сұрақ астына алады. Қалыңдық бейнесіне қызығушылықтан бастап өшпенділікке дейінгі түрлі реакциялар шығарманың өзіне айналған», — дейді Адиса Кин.

Қоғаммен байланыс бөлімінің басшысы Адиса Киннің айтуынша, уақытша бөлімдегі туындылар үш ай бойы ұсынылады.

«Қаңтар айының соңына қарай суреттер қалады да, видеолар өзгереді. Сондықтан Алматы тұрғындары мен қонақтары келіп үлгергендері жөн. Ал келесі жылдың көктемінде басқа авторлардың туындылары халыққа қолжетімді болады», — деп ескертті ол.

Мұражайдың басты екі миссиясы бар.

«Біріншісі – қазақстандық суретшілерді әлемге таныту. Мысалы, бізде тек Қастеев атындағы мұражай бар, алайда ол заманауи емес. Ал біз заманауи өнерді халықаралық деңгейге шығарамыз. Меңлібаеваның 120-дан астам жұмысы көрмеге қойылды. Екінші миссия – дүниежүзіндегі танымал туындыларды Қазақстанға әкелу, ел азаматтарына небәрі 2000 теңгеге көру мүмкіндігін беру», – дейді ол.

«Сарыарқа» залы

Екінші зал – «Сарыарқа», аумағы 520 м². Бұл тұрақты көрме Нұрлан Смағұловтың жеке коллекциясына негізделген. «Қонақтар» көрмесінде оның 30 жыл бойы жинаған 700 туындысы қойылған. Кейін бұл жұмыстар мемлекеттің мұрағатына тапсырылады. Көрмедегі туындылардың көпшілігі 60-жылдардағы суретшілердің жұмысы.

Көрме бас куратор Инга Лаце бастамасымен құрылған. Қазақстан тарихындағы қонақжайлық, көші-қон, мәдени алмасу тақырыптарына арналған. Мұнда кеңестік модернизмнен заманауи өнерге дейінгі аймақтың бейнелеу тілін жинақтаған қазақстандық және шетелдік суретшілердің еңбектері ұсынылған.

«Көрме осы Айша Ғалымбаеваның еңбегінен басталады. Ол кәсіби білім алған алғашқы қазақ суретшісі. Бұл «Қойшылар тойы» атты жұмысы. Мен коллекцияға қарап отырып, көрменің ашылуын ойластырғанда, осы картинадағы қуанышты сәт пен дәстүрдің үйлесімін көрдім. Бұл көшпенділер дәстүрінің көрінісі. 60-жылдары осы дәстүрлердің көпшілігі мағынасын жоғалтқан. Қонақжайлық тақырыбы да көрінеді. Меніңше, Қазақстан көші-қондар тоғысқан жер. Ол кезде қазақстандықтардың өздерінен «қонақтарды» қарсы аласыңдар ма деп сұрамады. Ал қазақтар бәрін қабылдады. Бұл Қазақстанды бүгінгідей етті, бұл жер келген адамдардың үйіне айналды», – дейді куратор Инга Лаце.

Оның айтуынша, көрмеде архивтік материал, бейне және дыбыс қатар беріліп, музыка арқылы көрме кеңістігі тереңдетілген.

Сондай-ақ бірінші қабатта Ричард Серраның «Қиылыс» мүсіні қойылған. Автор кеңістікті қабылдауды өгрететін болаттан жасалған туындыларымен танымал. Оның 2011 жылғы «Қиылыс» мүсіні иілген болат тақталардан құрастырылып, көрерменді белсенді қатысушыға айналдыратын лабиринт жасайды. Бұл туынды тамашалауға ғана емес, оның ішінде қозғалып, салмақты, ауқымды және бостықты терең дәрежедегң форма элеметтері ретінде сезінуге шақырады. Ал екінші қабат арқылы бұл туындыға жоғарыдан қарауға болады.

«Бұл біздің кеңістік туралы ойымызды өзгертеді. Біз мына дүниенің жанында кішкентаймыз. Ішінде жүріп, ойларыңды өзгертуге болады. Оның айтуынша, кеңістікті әртүрлі сезінуге болады. Мынау әдейі татбаспайтын материалдан жасалған», — дейді Адиса Кин.

Шетелдік шеберлер

Екінші қабат заманауи шеберлердің экспозицияларына арналған. Келушілер Яёи Кусама, Билл Виола, Ансельм Кифер сияқты көрнекті суретшілердің туындыларын тамашалай алады.

Мысалы, Яёи Кусаманың «Махаббат шақырады» иммерсив инсталлациясы халықтың назарын өзіне баурап алады. Оның туындылары әлем бойынша ең қымбат сатылады. Инсталляция — қараңғы айнамен қапталған, жарқыраған нүктелі пішіндерге толы кеңестік. Сондай-ақ өз дауысымен оқыған жапонша өлеңі естіледі.

Мұражайдың сәулеттік тұжырымдамасы екі L тәрізді құрылымнан тұрады. Инженерлік жүйелерді Buro Happold, мұражайдың жоспарлауын Lord Cultural Resources мамандары атқарды. Сыртқы кеңістікте де керемет инсталляциялар қойылған. Келушілер ғимаратқа кірмей тұрып-ақ заманауи шеберлердің ерекше туындыларын тамашалай алады.

Мысалы Йинка Шонибаренің «Жел мүсіні ІІ». Ол арнайы Almaty Museum of Arts үшін пішініне жел мен желкеннің қозғалысы шабыт берген. Еңбек қолмен көркем безендірілген және күрделі тарихы Индонезия, еуропа мен Африканы тоғыстыратын аралас мәдени бірегейліктің символы — Ankara матасын еске салады. Шонибаре ауаның көрінбейтін қозғалысын берік алюминийдің пішінінде бейнелеп, мүсін арқылы еркіндік, жад және мәдени байланыс туралы ой тастайды.

Алисия Кваденің «Препозиция» туындысы. Оныі бұл туындысы 2023 жылы арнайы осы музей үшін жасалған. Ол инсталляцияны жасаған кезде Маңғыстаудағы Торыш аңарындағы тылсым тасты шарлардан шабыт алған. Бұл туынды әртүрлі құрлықтардан келген, баспалдақ бойына және металл қондырғысына орнатылған 19 тасты шардан тұрады. Туынды ауыр материяны кеңістік, гравитация және адамзаттыі ғаламдағы орны туралы поэтикалық толғанысқа айналдырады.

Ал Алматылықтар арасында танылып үлгерген «Надэс» мүсіні алыстан байқалады. Оның авторы Жауме Пленса — бүкіл әлемнің қоғамдық кеңестіктерінде орнатылған қазіргі заманның маңызды мүсіншілерінің бірі. Ол да осы мүсінді мұражай үшін арнайы 2023 жылы жасаған. Көзі жұмулы жас қыздың өрілген шашы қазақ дәстүрін еске салып, әмбебап бейнені жергілікті мәдениетпен тоғыстырады. Қаланың ең қарбалас екі даңғылының қиылысында орнатылған. Биіктігі он екі метрлік мүсін қала тұрғындарына бәр сәт тыныштық пен ойға шомуға мүмкіндік береді.

Қосымша кеңістіктер мен қызметтер

Мұражай тек көрме залдарымен шектелмейді. Мұнда 100 адамға арналған трансформер-конференц залы, балконы бар кофебрейк залы, сувенирлер мен кітаптар дүкені, кафе бар. Жақында балаларға арналған шеберлік сыныптары және кітапхана ашылмақ.

Мұражайдың даму жөніндегі директорының айтуынша, билеттер сатылып кеткен. Бір уақытта 300-ден астам адам көре алады.

«Билеттер осы бір аптаға сатылып кетті. Біз күніне алты сеанс жоспарлаймыз, әр сеанста 300-350 адамға жайлы болуы үшін, ұзын кезектерде халық күтіп қалмас үшін. Кассадан да сатып алуға болады, барлығы онлайн сатылып кетпес үшін, біраз билеттерді осылай сатамыз. Ол көшеде қыдырып жүрген туристердің, өнерсүйер адамдардың ыңғайлығы үшін», — дейді даму жөніндегі директор Владимир Определенов.

Келушілерге арналған ақпарат

— Жұмыс уақыты: сейсенбіден жексенбіге дейін, 11:00–20:00

— Сеанстар саны: күніне 6

— Стандарт билет құны: 2000 теңге

— Арнайы билет: 500 теңге

— Жеңілдіктер: әртүрлі санаттағы келушілер үшін қарастырылған

— Билеттерді онлайн almaty.art сайтынан сатып алуға болады.

«Өкінішке орай, біздің қазақтар өнерге жақын емес, музейге бара бермейді. Олар демалыс күндері сауда орталықтарына жүгіреді. Ал біздің мақсатымыз – қазақстандықтардың өнерге деген қызығушылығын арттырып, елімізді әлемге насихаттау. Келіп жатқан туристер біздің деңгейімізді оң бағалап, ұйымдастыруына көңілдері толып жатыр», – дейді қоғаммен байланыс бөлімінің басшысы Адиса Кин.

Нұрлан Смағұлов мұражайдың миссиясын былай түйіндейді:

«Өнер менің өміріме үлкен әсер етті. Сондықтан мен Almaty Museum of Arts мұражайы басқаларға да осындай шабыт пен жанашырлық сыйлайды деп шын жүректен үміттенемін. Мұражай білім, ашық диалог пен жаңа бастамалардың ордасына айналады деген сенімдемін», — дейді ол.

Осылайша Almaty Museum of Arts – заманауи өнерді, сәулетті және мәдениетті тоғыстыратын, Қазақстанның халықаралық деңгейдегі жаңа мәдени орталығына айналды.