Қазақстанда психикалық денсаулық мәселесі әлі де көпшілікке жабық, тіпті ұятты тақырып. Адамдар психиатрға барудан, психологтан кеңес сұраудан қорқады. Себебі жұрт не дейді, жұмысқа тұра алмай қалам ба, жүргізуші куәлігімнен айырылам ба деп қауіптенеді. Мұндай қорқыныш пен ұялу қоғамдағы психикалық денсаулыққа қатысты теріс көзқарастың, яғни стигманың салдары. Бұл, өз кезегінде, көмекке кеш жүгінуге, жағдайдың асқынуына алып келеді.

Қазір ақпарат легі толассыз төгіліп жатқан заманда, әсіресе балалар мен жасөспірімдердің психикасы бұрынғыдан да әлсіз күйге түсті. TikTok-тағы “Бомбардиро Крокодило” сияқты бейберекет, шулы контенттер баланың ойлау қабілетін, көңіл-күйін бұзып жатыр. Сaravan.kz медиа порталы сарапшылардың пікіріне сүйеніп тақырыпты жалғастырады.

Психикалық денсаулық әлі күнге дейін қоғамда ең көп айтыла бермейтін тақырыптардың бірі. Көп адам қоғамда қалыптасқан стреотиптердің әсерінен дер кезінде кәсіби көмекке жүгінбейді. Бізде әлі де басқа елдердегі жағдай сияқты психиатрияға сенімсіздік бар. Бұл жағдай психикалық ауытқулардың кеш анықталуына және емдеудің қиындауына әкеледі.

Алматы қалалық психикалық денсаулық орталығында 15 жылдан бері жұмыс істеп келе жатқан психиатр-дәрігер Нуритдин Абдуллаев ақпараттың шамадан тыс әсері, әлеуметтік желілердің зияны, мәдени ерекшеліктер, диагноздан қорқу және менталды денсаулықты сақтау жолдары туралы айтып берді.

Қазіргі заманда адам бұрын-соңды болмаған көлемде ақпарат қабылдайды. 2023 жылы Оңтүстік Калифорния университеті жүргізген зерттеуге сүйенсек, бір адам күніне 74 гигабайт ақпарат тұтынады екен. Бұл 16 толықметражды фильмге тең. Мұндай ақпарат легіне жаңалықтар, жарнамалар, әлеуметтік желідегі контент пен түрлі хабарламалар кіреді.

Абдуллаевтың айтуынша, бұл шамадан тыс ақпараттың өзі психикалық бұзылуға тікелей себеп болмаса да, осал адамдар үшін триггер бола алады.

Әлеуметтік желіде ұзақ отыру күйзеліс пен ұйқысыздыққа, биоритмдердің бұзылуына әкелуі мүмкін. Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының 2024 жылғы мәліметі бойынша, соңғы бес жылда әлем бойынша мазасыздық деңгейі 25%-ға, ал депрессия 18%-ға өскен. Бұл өсім әсіресе жасөспірімдер арасында байқалды. 2023 жылы The Lancet журналында жарияланған деректерге сәйкес, 13–18 жастағы әр бесінші жасөспірім әлеуметтік желілерді тым көп қолданудан депрессияға түскен.

Ал Instagram, TikTok пен YouTube секілді платформаларда лайк пен пікір алу маңызды болғаны соншалық, тәуелділікке әкеледі. Сарапшы бұл құбылыс жасөспірімдерге өте қауіпті екенін айтады. Ол олардың өз-өзіне қол жұмсауына, өзін бағаламауына әкеп соғуы мүмкін. Кембридж университеті 2022 жылы жүргізген зерттеу нәтижесінде әлеуметтік желіде күніне 3 сағаттан көп отыратын жасөспірімдердің арасында мазасыздық 43%-ға жиі кездесетіні анықталған. Қазақстан Денсаулық сақтау министрлігінің 2024 жылғы мәліметінше, елімізде психикалық және мінез-құлықтық бұзылыстар бойынша есепте тұрған 198 417 адамның ішінде 41 014-і – балалар.

Брейнрот-контент құбылысы

Соңғы жылдары балалар мен жасөспірімдер арасында «брейнрот-контент» деген ерекше құбылыс пайда болды. Бұл танымдық не көркемдік мәні жоқ, бірақ көз тартатын визуалды образдар мен мағынасыз күлкілі мазмұн арқылы тәуелділік тудыратын видеолар. TikTok-та кең тараған «Бомбардиро Крокодило» секілді бейнелер соның мысалы. Абдуллаевтың айтуынша, бұл контент әсіресе психикасы әлі қалыптасып жатқан балалар үшін аса қауіпті. Ғылыми зерттеулер бұл тақырыпты толық қамтымағанымен, дәрігердің тәжірибесі мұндай видеоларды тым көп қарау – зейіннің төмендеуіне, шектен тыс эмоциялық реакцияларға және сыни ойлаудың әлсіреуіне алып келетінін көрсетеді. Америкалық психологтар қауымдастығының 2023 жылғы деректері бойынша, күніне 2 сағаттан астам қысқа видеолар көретін балалардың танымдық қабілеті 15–20%-ға нашарлаған.

Таикин кёфу синдромы

Мәдени ерекшеліктер де психикалық ауытқулардың қалай көрініс табатынына әсер етеді. Мысалы, Жапонияда «таикин кёфу» деп аталатын синдром кең тараған. Бұл адам өзін басқалардың алдында ұятқа қалдырудан қатты қорқатын жағдай.

Қазақстанда жиі кездесетін бұзылулар: депрессия, мазасыздықтың денеге ауысуы (яғни, психологиялық күйзелістің түрлі физикалық белгілермен шығуы) және неврастения. Алматыдағы психикалық денсаулық орталығының мәліметіне сүйенсек, келіп түскен шағымдардың 60%-ы дәл осындай «дене аурулары» болып көрінгенімен, негізінде психикалық ауытқулар болып шығады. Көп адам психиатрға барудан ұялып, кеш көмек сұрайды, көбіне терапевт не невропатолог арқылы ғана тиісті көмекке жетеді. Статистикаға сәйкес, есепте тұрған 198 417 адамның 70%-ы алғаш келгенде аурудың ауыр сатысында болған.

Психиатриялық диагноздан қорқу емделуге кедергі келтіретін негізгі факторлардың бірі. Көп адам жұмыстан айырылып қалудан, жүргізуші куәлігін жоғалтудан немесе мәжбүрлі ауруханаға жатқызылудан қорқады. Алайда сарапшы түсіндіріп өтті. 2012 жылдан бастап Қазақстанда бұрынғы «есепке алу» жүйесінің орнына диспансерлік бақылау енгізілген. Шектеулер тек ауыр диагноздар үшін қолданылады (мысалы, психоз кезіндегі шизофрения), және бұл барлық науқастардың тек 2%-ына ғана қатысты.

2023 жылы диспансерлік есепте тұрған 115 503 ер мен 82 914 әйелдің ішінде мұндай шектеулер 4000-ға жетпейтін адамға қолданылған. Ал мәжбүрлі түрде ауруханаға жатқызу тек сот шешімімен жүзеге асады. Егер адам өзіне не айналасындағыларға қауіп төндірсе ғана. 2024 жылы Қазақстанда психикалық бұзылысы бар пациенттердің 95%-ы амбулаториялық жағдайда, яғни үйде жүріп емделген.

Бүгінде сандырақ идеялар да өзгеріп жатыр. Бұрын науқастар өзін Наполеон немесе басқа тарихи тұлғалар деп санаса, қазір көп жағдайда өзін арнайы қызметтің агенті, жасырын білім иесі немесе атақты біреудің реинкарнациясы ретінде көретіндер көбейген. Соңғы бес жылда психозбен ауыратын пациенттердің 10%-ы чип, 5G, аңду сияқты тақырыптарды жиі айтқан. Бұл Еуропалық психиатриялық журналдың деректерімен де сәйкес келеді. Дамыған елдерде бредтік идеялардың 8%-ы технологиямен байланысты қорқыныштармен ұштасады.

Психикалық денсаулыққа қатысты жалған түсініктер де жағдайды қиындата түседі. Мысалы, «жынды боп кету байқалмай келеді» немесе «адам есінен бірден айырылып қалады» деген мифтер жиі кездеседі. Абдуллаев мұндай жағдай сирек екенін айтады. Көп жағдайда адам өзінің жағдайын түсіне алады, әсіресе бастапқы кезеңде. Шизофрения немесе деменция кезінде бұл сыншыл көзқарас біртіндеп жойылуы мүмкін. Қазақстанда 2023 жылы психозбен ауырған науқастардың 80%-ы – туыстары олардың мінез-құлқындағы өзгерістерді дер кезінде байқаған адамдар.

Сондай-ақ есірткінің әсері де ескерусіз қалмауы керек. Әсіресе жас кезде, яғни 18 жасқа дейін қолдану шизофренияға шалдығу қаупін 3,5 есе арттырады. Бұл туралы 2022 жылы Nature журналында жарияланған зерттеу жазылған.

Абдуллаевтың айтуынша, психикалық денсаулықты сақтау үшін әлеуметтік желілерде уақытты шектеу (күніне 1–2 сағат), дұрыс ұйықтау (тәулігіне 7–8 сағат), физикалық белсенділік (аптасына кемінде 150 минут) және саналы өмір сүру маңызды.

Елімізде психологиялық көмек біртіндеп қолжетімді бола бастады. 2024 жылы Алматыда 10 жаңа психологиялық кеңес беру орталығы ашылған. Ал телемедицина арқылы анонимді көмек алу мүмкіндігі бар. Соған қарамастан, қоғамда стигма деңгейі әлі де жоғары. 2023 жылғы сауалнама нәтижесінде, қазақстандықтардың 65%-ы психиатрға баруды «ұят» деп есептейді.

Қазақстандағы психиатрия ескі көзқарастармен, мәдени ерекшеліктермен және жаңа технологиялық қауіптермен бетпе-бет келіп отыр. Ақпаратты шамадан тыс тұтыну мен мәнсіз контенттің көбеюі балалар мен жасөспірімдердің психикасына тікелей әсер етеді. Сондықтан бұл топқа ерекше назар аудару уақыт талабы.

«Бомбардиро Крокодило» синдромы деген не?

«Бомбардиро Крокодило» синдромы медициналық диагноз емес, тіпті психиатриялық нақты бұзылыс та емес. Бұл балалар мен жасөспірімдердің психикасына абсурдты, мағынасыз әрі визуалды түрде шамадан тыс әсер ететін контенттің зиянын сипаттайтын бейресми атау.

«Бомбардиро Крокодило» — TikTok және басқа әлеуметтік желілерде кең тараған вирус видеолардың бірі, онда мағынасыз, күлкілі фразалармен қатар көзге түсетін, ашық түсті, жылдам ауысып тұратын бейнелер мен мультфильм элементтері беріледі. Мұндай видеолардың басты мақсаты назарды тартып, баланы ұзақ уақыт бойы экран алдында ұстап тұру.

Бұл неліктен қауіпті?

Психиатрлар мен психологтардың айтуынша, мұндай контент:

• балалардың психикасын шамадан тыс жүктейді, әсіресе жасөспірімдер мен кішкентайлар үшін;

• назар шоғырландыру қабілетін төмендетеді;

• жылдам әрі мағынасыз стимулдарға тәуелділік қалыптастырады;

• сыни ойлау қабілетін әлсіретеді;

• мазасыздық пен импульсивті мінез-құлықты күшейтеді.

Неліктен оны «синдром» деп атайды?

Метафоралық атау, яғни ғылыми емес, бірақ мәселенің маңызын көрсету үшін қолданылатын бейнелі сөз. «Бомбардиро Крокодило» синдромы деген тіркес арқылы бір қарағанда күлкілі және зиянсыз болып көрінетін видеолардың балалардың дамуына кері әсерін көрсету көзделеді.