Өткен жұма күні Қызылжар қаласында аса ірі саяси қай­рат­кер Смағұл Садуақас­ұлы­ның 125 жылдығына арнал­ған «С.Садуақасұлының қайраткер­лік тұлғасы және жастарды отаншылдыққа баулу» атты респуб­ликалық ғылыми-практи­ка­лық конференция өтті.

Елдік жиынға облыс әкімі Ғауез Нұрмұхамбетов бастан-аяқ қатысты. Президент Қасым-Жомарт Тоқаев­тың құттықтауы таныс­тырылып, өңірдің смағұлтану бағы­тындағы іс-шаралары айқындалды. Конференцияда Ұлттық құрылтай мүшесі, «Қазақ газеттері» серіктестігінің бас директоры, академик Дихан Қам­забек­ұлы, «Қаһармандар» республи­калық қоғамдық қорының президенті, Саяси қуғын-сүргін құр­бандарын толық ақтау жөніндегі мем­лекеттік комиссиясы жобалық кеңсесінің басшысы Сабыр Қасымов, М.Қозыбаев атындағы Солтүстік Қазақстан университетінің профессоры Зарқын Тайшыбай, А.Бай­тұрсынұлы атындағы Қостанай өңірлік университетінің профессоры, тарихшы Аманжол Күзембайұлы, Ғ.Дәукеев атындағы Алматы энергетика және байланыс университетінің профессоры Болат Қабдөшев, Ш.Уәлиханов атын­дағы Тарих және этнология инсти­тутының бас ғылыми қызметкері, профессор Гүлнар Мұқанова, Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері, ақын, драматург Баянғали Әлімжанов, Астанадағы С.Садуақасұлы атындағы №78 мектептің директоры Қарлығаш Жанғазақова, Солтүстік Қазақстан мемлекеттік архивінің директоры, тарих ғылымдарының кандидаты Сәуле Мәлікова, т.б. баяндама жасады.

«Смағұл Садуақасұлы – ел жаңаруын­дағы темірқазық тұлға» атты баяндамасында Дихан Қамзабекұлы жас Смағұлдың әлеуметтік, саяси істердің көшбасшысы болуының негізі тумысынан, жақсы орта, текті тәрбиесінен екенін атап өтті. «Солақай тапшыл саясат өршіп тұрған 20-жылдары «Қазаққа Абай керек пе?» деген сұрақ та туған. Сол кезде Смағұл ұлтқа білім қандай керек болса, Абай да сондай керек. Абай – ақыл-ойдың қайнаған қазаны, сөз шеберлігі жас қаламгерлерге үлгі деп, ақынды жаладан құтқарған. Мағжанға да араша болып, оның ақындығы мен шығармашылығын жоғары бағалаған», деді академик.

Сонымен қатар ғалым Смағұл Садуа­қасұлы сол кездің өзінде көркем әдебиет пен тарихтың ара-жігін айырып бергенін айтты. Бұл екі саланың өз өлшемі бар екенін жас Сма­ғұл жіті түсінген.

Сондай-ақ қайраткердің Қазақ үкіме­тінің халық ағарту халкомы болып жүргендегі қыз­метіне де тоқталды.

«Алғашқы кәсіби ұлт театрының ашылуы, жоғары оқу орнының өмірге келуі, көркем әдебиеттің сапалануы, мектептердің, баспасөздің қаулап өсуі – осы жылдар. Әйгілі Александр Затаевичке қолайлы жағдай туғызған да – Смағұл Садуақасұлы», деді ол. Сөзінің қорытындысында: «Егер Ғани Мұратбаев – Түркістан жастарының лидері болса, Смағұл Садуақасұлы – Қазақстан жастарының алғашқы көшбасшысы. Ол жас кезінде Омбының «Бірлік» ұйымына, жалпы қазақтың «Жас азамат» ұйымына ұйытқы болды. Петропавлда тұңғыш жастар газеті «Жас азаматты» ұйымдастырды. Осы еңбегін ескеріп, Қы­зылжар қаласындағы Оқушылар са­райына Смағұл есімін беру – ел зия­лы­ла­рының ортақ ұсынысы», деді Д.Қам­за­бекұлы.

Заңгер, қоғам қайраткері Сабыр Қа­сымов қалың елді аштан қырған сталиндік «Кіші қазан» саясатына Қа­зақ­станда тіреп, ашық қарсы тұрған бір­ден-бір саяси қай­раткер Смағұл Садуа­қас­ұлы екенін айтты.

«Кіші қазан» қасіреті – халық жүре­гіндегі жазылмайтын жара. Тәуел­сіздік алғанымызға 35 жыл толса да, біз осы ұлт­тық қасірет, ұлттық апат­қа объективті баға бере алмай ке­леміз. Халқымыздың нақты қанша қырыл­ғанын да білмейміз. Бұл – бізге, қо­ғамға үлкен сын. Егер тарихи шындықты бүркемелей берсек, біз тоталитарлық жүйе қылмы­сын жасырған боламыз. Бұл жазықсыз құр­бандар рухы алдында ұрпақ әділет­тілігіне ора­сан нұқсан», деді заңгер.

Қуғын-сүргін құр­бандарын толық ақтау туралы Пре­зидент Жар­лы­ғы­мен құрылған комиссия жұмы­сын та­ныс­тырған шешен ға­лымдар мен заңгерлер жаңа тәсіл­дерді қолданып, Қазақстандағы саяси қуғын-сүргін құрбандарының ерекшелігін ескеріп, адам мен оның тағдыры, әсіресе табиғи және ажырамас саяси құқықтарын тоталитарлық режімнің жаппай бұзғанын қаперде ұстап, тарихи, құқықтық, саяси-әлеу­меттік, антропологиялық, пән­аралық зерттеулердің жаңашыл әдіс­намасын пайдаланғанын атап өтті.

«Мемлекеттік комиссия ғалымдары мен сарапшылары жиналған орасан зор деректі жан-жақты саралап, мынадай қорытындыға келді: Ф.Голощекин айналасына өзі сияқты қатыгез төңкерісшілер коман­дасын топтастырып, әпербақан қызметкерлерді Қазақстаннан тыс жерлерден де шақырған. Сонымен бірге осы топқа сауаты төмен, білімсіз, атаққұмар, туған халқының мүддесіне опасыздық жа­­сайтын шолақ белсенділерді арнайы тартқан. Сөйтіп, революциялық өзгерістерді желеу етіп, қазақ ауылында ғасырлар бойы қалыптасқан ұлттық салт-дәстүр мен шаруашылық тәсіліне қарсы жария­ланбаған соғыс бастаған. Халықтың күнкөріс көзі толығымен жойылған. «Кіші қазан» науқаны қарсаңында Қазақстанда азық-түлік, киім-кешек, көлік, баспана құрылысы, үй жиһаздары, т.б. саласында қолданылған 40,5 млн мал болса, 1933 жылдың 1 қаңтарында ол он есе қысқарып, 4,5 млн тұяқ қана қалған. Бұл кезде халық тұтасымен ауылда өмір сүргендіктен, зор нәубәт негізінен қазақ халқына бағытталды», дей келіп, бұл Ф.Голощекин тобының өшпенділігі Алаш азаматтарына, олар­дың ізбасары С.Са­дуа­қасұлындай ықпалды қайрат­керлерге бағытталғанын айтты.

«Смағұл көзі тірісінде-ақ большевизм озбырлығына қарсы күрестің символына айналды. Қазақстанда, әсіресе Қостанайда, Павлодарда, Семейде және басқа жерлерде С.Садуақасұлын ұлт көшбасшысы ретінде айта бастаған. Көрнекті тарихшы Т.Омарбеков «1929–1931 жылдардағы халық көтерілістері» атты еңбегінде: «Голощекинге қарсы шығу үшін С.Садуақасовтың жүрегіндей батыл жүрек керек еді. Өкінішке қарай, шындыққа ғана жүгінген мұндай қасиет сол жылдардағы Голощекин төңірегіндегі қазақ партия-кенес қайраткерлерінің көбінде жетіспей жатты» деген». Заңгер күрестің алғашқы кезеңінде Смағұлды Жалау Мыңбаев, Сұлтанбек Қожанов, Ыдырыс Мұстанбаев және басқа да қай­раткерлер қолдағанын айтты.

Сонымен қатар С.Қасымов пікірінше, Голощекиннің қылмыстық тобы қазақ халқын аштықпен қырып жатқанын көрсе де қазақ басшы қайраткерлерінің көбі үндемей, өзара ғана айтып немесе іштен тынып жүрген. «Егер солар Смағұл Садуақасұлының ұста­ным­­дарын бір­лесіп қолдағанда, басқа одақ­тас республикалардағыдай бір­тұтас сая­си күшпен қарсы шыққанда, жағ­дай бас­қаша өрбір еді.

Заңгер осы қайраткердің ҚазОАК-тің Семей, Қостанай облыстарындағы өкілі болғанында елдің аумақтық тұтастығын сақтаудағы, республика шекарасын белгілеу және межелеу жұмыстарындағы ерліктерін еске алып, «Оның азаматтық ерлігі Жұмабек Тәшеновтің ерлігімен пара-пар. Екеуі де – нағыз халық патриот­тары, «Халық қаһарманы» атағына лайықты тұлғалар» деп сөзін түйіндеді.

Конференцияда Зарқын Тайшыбай, Аманжол Күзембаев, Гүлнар Мұ­қа­нова, т.б. ғалымдардың баяндама­лары Смағұл Садуақасұлының қайрат­кер­­лік қырларын жан-жақты аша түсті. Соның ішінде З.Тайшыбай сол­түстік­қазақстандықтарды Смағұлдың есімі­мен әрқашан мақтануға шақырып, қайраткерге арналған барлық іс-шараның алдында жүру керектігін айтты. А.Кү­зембайұлы Смағұлды мектеп пен ЖОО оқулықтарына енгізіп, кеңінен оқы­тып, насихаттау қажеттігіне назар аударды. Г.Мұқанова Смағұлдың жастар қозғалысындағы қайраткерлігін дәйектеді. Ал Солтүстік Қазақстанда жемісті қыз­мет етіп, Смағұлдың атына мектеп бер­гізген, қазір Алматы­дағы Энергетика және байланыс универ­ситетінің ректоры болып жүрген Ғани Нығметовтің құттықтауын жеткізіп, баяндама жасаған профессор Болат Қабдөшев С.Садуақасұлының республика жерін межелеудегі еңбектеріне тереңірек тоқталды. Конференцияға модераторлық еткен академик Д.Қам­забекұлы ғалымға осы тақырыпта кітап жазуды ұсынды. Аста­надағы С.Са­дуақасұлы атындағы мектеп­тің директоры Қарлығаш Жанға­зақова білім мекемесінің бастамалары жөнінде мәлімет берді.

Солтүстік Қазақстан облыстық ар­хи­­вінің директоры Сәуле Мәлікова архив құжаттары негізіндегі смағұл­тануға мән беруді көтерді.

«1919 жылы С.Садуа­қасұлы Ом­бы­дағы Батыс Сібір­дің «Центроси­бирь» кооперативтік бірлестіктерінің ода­ғында нұсқаушы болып, орыс тілінде мақалалар жазып, осы ұйымның үні – «Трудовая Сибирь» журналында зерт­теулер жариялады. 1920 жылы Омбыда жарық көрген «Кедей сөзі», бүгін­гі «Солтүстік Қазақстан» газетінің ұйым­дастырылуына белсене араласты», дей келе, «Еңбек туы» (қазіргі «Егемен Қазақстан») газетіне редактор болу жолын түсіндірді. Сонымен қатар Қазақстан мен Сібір ревкомы арасындағы аумақтық талас мәселелеріне, РКФСР үкіметінің төрағасы В.Ленинге ұсынылған Ақмола мен Омбы губернияларының шекарасы туралы қазақ зиялыларының еңбегіне қатысты тарихи құжаттарды таныс­тырды. Солтүстік Қазақстан облы­сының Ресейден бөлініп, Қазақ Республикасының құрамына енген күні 1921 жылғы 21 сәуір салтанатты түр­де атап өтілгені туралы құжаттар да табылған. Жаңа құрылған Ақмола губерниясының орталығы Петропавл қаласы болып белгіленген. 1921 жылғы 28 сәуір күні ҚОАК төрағасы С.Меңдешевтің Петропавл халқына құттықтауы жарияланады. Ал 11 қыркүйекте Петропавлда губерниялық құрылтай съезі болып, оны Қазақ Республикасы Халық комиссар­лары кеңесі мен губревком атынан Әбдірах­ман Әйтиев ашады. Съезге қа­тысу­шыларды Қазақ Орталық Атқару комитеті атынан Смағұл Садуақасұлы құт­тықтаған. Сол жылдың 23-28 желтоқ­сан күндері аралығында Мәскеуде өткен IX Бүкілресейлік кеңестер съезінде Смағұл Садуақасұлы «О положении дел на местах в Кирреспублике» атты дүр сіл­кіндірген баяндама жасап, Сібір рев­комның саяси-экономикалық қысы­мын баяндап, жоғары партия-кеңес орган­дарындағы кейбір шенеуніктердің өрес­кел әрекеттерін өткір сынға алған. «Міне, осы және басқа да құжаттар С.Са­дуақас­ұлының қайсар қайраткерлік си­па­тын аша түседі», деді архив басшысы.

Конференция қарарына ғалымдар, қайраткерлер айтқан ұсыныстың көбі енгізілді. Соның ішінде Петропавл қала­сында лайықты көше атын беру, ең­селі ес­керт­кішін орнату, деректі фильм, көр­­кем фильм түсіру мәселелері де айтылды.

Сол күні конференцияға қатысу­шылар қаладағы С.Садуақасұлы атын­дағы №2 мектептің алдындағы бюстіне (идея иесі – Ерік Нұрақаев, ескерткіш авторы – Қазыбек Сатыбалдин) гүл шоқ­тарын қойып, қайраткер рухына тағзым етті. Осы шарада атақты ақын Баянғали Әлімжанов «Смағұл ескерт­кішіне» атты өлеңін оқыды:

Тар заманда тарпаң болып туған ұл,

Жаннан кешіп, ел намысын қуған ұл.

Жанып кетіп, қайта туған феникс

Қазағыңның төріндесің, Смағұл!

Таудай болып, кеуде тосқан аязға

Туып-өскен жеріңдесің, Смағұл!

Осы күні кешке С.Мұқанов атын­дағы облыстық драма театрда Баянғали Әлімжановтың «Смағұл шыңы» атты ізашар драмасын режиссёр Бек­болат Құрманғожаев сахналап, жұртшылыққа ұсынды. Бұл пьеса жай тарихи шолу емес, жас ұрпаққа үлгі болар­лық, отан­шылдыққа баулитын терең мағы­налы туынды екенін дәлелдеді. Көрер­мендер драманы көзіне жас алып, шын тебіреніп тамашалады.

ПЕТРОПАВЛ