Мемлекет басшысының тап­сырмасына сәйкес елімізде Алматы апортына қатысты ауқым­ды жоба қолға алынды. Жоба аясында Қазақ жеміс-жи­дек және көкөніс шаруа ­шы­лы­ғы ғылы­ми-зерттеу инсти­ту­ты­ның Алмалықтағы Талғар ай­мақтық филиалында 10 га жерге 2 080 түп апорт көше­тін отыр­ғызу жұмысы басталды.

Бастама Ауыл шаруашылығы ми­нистр­лігінің, «Астана 20» мемлекеттік қоры­­ның, Ұлттық аграрлық ғылыми-білім беру орталығының қолдауы­мен жүзеге асып жатыр. Жобаны «Астана 20» қоры қаржыландырады. Апортын қолдауға тартыл­ған инвестиция көлемі 163 млн теңгені құрайды.

Алма туралы айтқанда оның тұқымы қазақ топырағына тән екенін әлем­ге әйгілеген академик Аймақ Жан­ғалиевтің есімі қатар аталады. Био­лог-ғалым еліміз алманың отаны еке­нін ғы­лыми түрде дәлелдеп қана қой­май, оның 130-дан астам тұқымы бол­ғанын растайды. Алатау бөктерінде алманың 150-ден астам сортын анықтап, құжаттандырған академиктің ғылымдағы іргелі ісі бүгінде жалғасын тапқан.

Қазақ жеміс-жидек және көкөніс шаруашылығы ғылыми зерттеу институтының басқарма төрағасы Теміржан Айтбаевтың айтуынша, жоба аясында үш жыл қатарынан Алматы облысында «ҚазҚСҒЗИ» ЖШС «Талғар» филиалы, «Байсерке-Агро» компаниясы, Қазақ ұлттық аграрлық зерттеу университеті, Алматы қаласы аумағындағы 110 га жерде апорт бақтарын жайқалту жоспарланып отыр. Осыған орай ғалымдар Апорт сұрпын телітуші материал ретінде жабайы алма ағашының 11 перспективалы түрін іріктеп алған. Былтыр да, биыл да «Жоңғар Алатауы» мемлекеттік ұлттық табиғи паркінде гермоплазма (тұқым) жинау мақсатында ғылыми экспедиция ұйымдастырылды. Апорт көшеттері Жоңғар Алатауының генетикалық резерваттарынан жиналған Сиверс жабайы алмасының (Malus sieversii) тұқымдарынан алынып, өсірілді.

Еліміздегі 90 жылға жуық тарихы бар бірден-бір помология­лық бақтың директоры, Phd Сағи Солтанбеков қазіргі кезде помологиялық бақта 1 700 сорт үлгілері сақталғандығын атап өтті. Айтуынша, осы сорттар­дың ішінде апортты жандан­дыру жұмыстары 2011 жылы қолға алынған. Ғалым атап өткендей, апортқа ең жақсы тамырса­бақ – Сиверс алмасы. Елімізде Сиверс алмасын зерттеудің заманауи әдістері академик Мағжан Исиннің есімімен тығыз байланысты. Бүгінде әлемнің еш елінде кездеспейтін Сиверс алмасының орманы біздің елде орналасқан. С.Солтанбековтің айтуынша, Сиверс алмасының тарихы ғана емес, ғылыми маңызы да зор. Бұл түрдің ДНҚ құрылымы ерекше әрі көптеген ауруға төзімді ке­леді. Ғалымдар теңіз деңгейінен бел­гілі бір биіктіктегі мониторлық алаңдардан Сиверс алмасының генети­калық резерватына қарай 30 формасын жинап, ДНҚ сараптамасына сәйкес 11 түрінің апортқа жақындығын анықтаған. Енді оларды тамырсабақ етіп, апортты жандандыру ісінде қолданып жатыр.

– Апорт – өте талғампаз жеміс. Бір жыл күтім көрмесе, жемісін бермейді. Болжамға қарай, қайта жанданған апорт 7–8 жылдан кейін алғашқы өнімін бере бастайды. Өміршеңдігі 50–70 жылды құрайтын апорт ағашынан орта есеппен 40–60 кг алма алуға болады. Қазір апорттың табиғи ерекшелігіне орай 1 га жерге 208 түп ағаш отырғызылып жатыр. Жақсы күтім болса, 1 гектардан 10–15 тоннаға дейін жеміс алуға болады. Бұл жоба ғылыми, аграрлық маңызымен қатар мәдени мазмұнға да бай. Апортты алқаптарды көбейтсек, еліміздің ұлттық бренді ретінде экономиканың да, азық-түлік қауіпсіздігінің де кепілі бола алады. Бұл жоба апорттың гене­тикалық сұрпын сақтап, оны дамытуға үлкен серпін береді, – дейді С.Солтанғалиев.

Сауықтыру және көбейту биотехнологиясы зертханасының меңгерушісі, профессор Светлана Долгихтың айтуынша, зерттеулер барысында жабайы алма мен сиверс алмасының ДНҚ сараптамасы алынған.

– Генетикалық сараптама барысында Сиверс алмасы мен апорттың бір клас­терге жататыны анықталды. Бұл нәтиже апорт тарихын әлі де зерттеу қажеттігіне меңзейді. Бүгінде апорт Еуропа елдері, Үндістан, Ұлы­брита­ния, тағы да басқа елдерде өседі. Бірақ ол же­містер 900–1400 биік­тіктегі дәл осы экологиялық бел­деудегідей қасиетке ие емес. Осы аумақтағы топырақтың құ­нары, ылғал­дылығы апорттың гене­­­тикалық дамуына қолайлы мекен, – деп атап өтті профессор.

«Талғар» өңірлік филиалы, in vitro генофонд зертханасы, апорт сортын жаңғырту қата­рындағы бау-бақша дақыл­дары биотехнологиясы зертха­насы­ның ғалымдары вируссыз тұқым­бақтардың ғылыми жүйесін құруға негіз болатын алма сорттары мен тамыр сабақтарының вируссыз пре­базис­сіз генофондын құрумен де айналысып келеді. Ғалымдар Ауыл шаруашылығы министрлігі мемлекеттік тапсырысын орындау барысында Еуропа, Жер­орта теңізі өсімдіктерін қор­ғау ұйымы, жаңа сорттарды қорғау жөніндегі Халықаралық одақ ұсынымдарына сәйкес, құнды бес сортты сауықтыруды, бес қорды генотиптеуді жүргізді. Екі жылдық жұмыс нәтижесінде вируссыз пребазис гендік қоры құрылып, морфологиялық сипаттамалары бар генетикалық паспорттары жасалды. Молекула­лық зерттеулер зертханасы іске қосылды.

Қазақ ұлттық аграр­лық ғы­лыми зерттеу универси­теті­нің ғылыми зерт­теу институт­тарының жұмысын үйлестіру орталығының жетекшісі Мұрат Қалмағамбетов алмабақтағы тәжірибе жұмыстарының барысымен таныстыра келіп, студенттерге алмабақтың теория­лық сабақтарын тәжірибемен ұштастыруына кең мүмкіндік беріп отырғанын жеткізді. Қазір агробиология факультеті­нің студенттері алмабаққа келіп, апорт сортын жандан­дыру­дың әдіс-тәсілдерін үйреніп жатыр. Олар сорттарды сұрыптау, суғару технологиялары, басқа да өндірістік бағыттағы жұмыстар жөнінде тәжірибе жинақтайды.

Ғалымдар авторлық патент алып, молекулярлы генети­ка­лық технологиялармен жабдық­талған зертханада заманауи тәжі­рибелерін жалғастырып жатыр. Жоба шеңберінде инфра­құрылымды жақсарту жұмыс­тары жүргізіліп, суару жүйелері жаңартылды. Су жинайтын бассейн салынды. Бау-бақша аумағы қоршалып, ауыл шаруашы­лы­ғы техникалары сатып алынды. Ендігі кезекте апортты алмабақты күтіп-баптау жұмыстары жалға­сатын болады.

АЛМАТЫ